andrebogaert.be

We dalen nu nog wat dieper de voor-geschiedenis in, op zoek naar onze oudste voorvaderen, als je tenminste denkt die in de homo erectus gevonden te hebben. Sommige wetenschappers hebben er hun twijfels over dat de homo erectus een directe voorvader van ons is. Maar de homo sapiens moet toch wel ergens vandaan komen. Misschien was hij toch een verbeterde versie van de homo erectus via bv. de archaische homo sapiens of heidelbergensis? We kunnen het helaas niet meer overdoen in een of ander laboratorium.
Het is waar: de wetenschap geeft ons hier geen definitief antwoord op onze vragen. Wat niet wil zeggen dat ze geen antwoorden geeft en dat we dan maar terug moeten naar de bijbel en Adam en Eva, zoals bepaalde “christenen” hier en vooral in de VS ons voorhouden. De zekerheid, die het geloof ons eventueel biedt, is van een geheel andere aard dan de zekerheid van de wetenschap. Ikzelf ben ervan overtuigd, dat we als gelovige mensen de bijbel op een geheel andere manier moeten lezen dan die “christenen” ons aanbevelen. En daarom komt het niet eens in me op zoals zij te kiezen voor het geloof in de letterlijke betekenis van de bijbelverhalen en dus tegen bepaalde wetenschappelijke bevindingen van de laatste eeuwen. Een dergelijke schizofrene keuze leidt in deze moderne wereld m.i. tot heel fundamenteel onchristelijke en onmenselijke houdingen en standpunten.

Alle buiten Afrika gevonden fossielen, ouder dan de Neanderthaler en natuurlijk de homo sapiens, zijn nu ondergebracht in de categorie van homo erectus (de rechtoplopende mens), een mensensoort die tussen 2 miljoen en 200.000 jaar geleden, tijdens het oud-paleolithicum, in Afrika, Azië en Europa heeft geleefd.
Maar dat heeft natuurlijk een hele geschiedenis. Voor de jonge Nederlandse anatomist Eugène Dubois was het duidelijk dat Java de plaats was waar de ontbrekende schakel tussen apen en mensen kon worden gevonden. Hij was daartoe gebracht door het boek van Alfred Russel Wallace, die reeds in 1855 een gemeenschappelijke voorouder voor apen en mensen had voorspeld in zijn tekst: “On the Habits of the Orang-Utan of Borneo” (Over de gewoontes van de Orang-Oetang van Borneo). En natuurlijk ook door de vondsten van de eerste Neanderthalers. Dubois liet zich inlijven als legerarts en vertrok in 1887 naar Nederlands Oost-Indië. Eerst vond hij enkele schedels van homo sapiens, later, in 1891 vond hij in de buurt van Trinil, aan de Solorivier, de maalkies en iets later de schedelkap van wat volgens hem de gezochte schakel was. Hij noemde het wezen, waartoe ze behoorden, eerst Anthropopithecus erectus, beter bekend nu onder de naam, gegeven door de Duitse bioloog Ernst Haeckel: Pithecanthropus erectus (of: rechtop lopende aapmens), of nog: de Java-mens.

Dubois botste natuurlijk op heel wat ongeloof en werd zelfs door sommigen van kwade trouw beschuldigd. Dat kwetste hem diep en bracht hem ertoe zijn fossielen onder de vloer van zijn huis te verbergen en aan niemand meer te tonen.

Maar de vondst van Dubois werd bevestigd door andere: die van de fameuze Peking-mens, die in de jaren twintig van deze eeuw werd gevonden in een grot bij Peking: Chouk-Kou-Tien. En de Duitser von Koenigswald, die in 1936 van Dubois de toelating kreeg zijn Java-mens te bestuderen (die intussen naar een museum in Leyden was verhuisd), zal het jaar daarop in Java (Sangiran) de eerste bijna volledige schedel van de Homo erectus, zoals hij nu wordt genoemd, ontdekken. De ouderdom van deze fossielen wordt geschat op 1 miljoen jaar.

Wie was die homo erectus? Een bijna volledig teruggevonden skelet van een 12-jarige jongen (1984, bij het Turkanameer in Kenya, door Richard Leakey en Alan Walker) laat duidelijk zien dat de homo erectus de eerste echt grote hominide is: hij moet zowat 160 tot 165 cm. groot zijn geweest, met een zuiver menselijke struktuur van de dijbeenderen (waardoor hij zeer geschikt was om in de savanna’s van Afrika en elders over lange afstanden te lopen). De schedelinhoud schommelt tussen 750 en 1225 cm3, dus minder dan de opvolgers, maar beduidend meer dan zijn voorganger, de homo habilis, waarover later. De schedeldoos is lang, het voorhoofd wijkt naar achteren en de wenkbrauwbogen zijn sterk ontwikkeld. De neusbeenderen zijn breed en plat, de onderkaak steekt vooruit (prognaat) en heeft geen kinuitsteeksel. Doorgaans gaat men ervan uit dat de homo erectus niet kon spreken, zijn doden niet begroef en geen kunst kende.
Traditioneel dacht men dat de homo erectus zo’n miljoen jaar geleden uit Afrika over de hele wereld is uitgezwermd. Maar een vondst in Georgië (Oost-Europa) – een kaak – maakt een vroegere datum van 1,6 miljoen jaar mogelijk.
De homo erectus gebruikte ook vuur. Of hij dat één miljoen jaar geleden al deed, is niet honderd procent zeker; maar de Peking-man, die ongeveer 500.000 jaar oud is, gebruikte zo goed als zeker vuur. Of hij zelf vuur kon maken, ofwel natuurlijk vuur gebruikte weten we niet. Hoe dan ook, het gebruik van vuur betekent een hele stap voorwaarts: het vergrootte het aantal bruikbare uren van een dag, het vergrootte eveneens de voedingsmogelijkheden, het hield wilde dieren op afstand, en vooral, het versterkte de sociale kontakten.

De werktuigen, die de homo erectus gebruikte, worden Acheuleen-werktuigen genoemd, naar het Franse plaatsje St. Acheul. Het gaat om handbijlen en ovale, van twee vlakken voorziene punten, die men langs beide zijden bewerkte. Stenen werktuigen, die duidelijk met slachten te maken hadden. Werktuigen, die duidelijk met jagen te maken hebben werden tot nu toe niet gevonden op plaatsen van de homo erectus. Als hij inderdaad een vleeseter was, dan was het dus wellicht meer door krengen te zoeken dan door levende dieren te jagen. Overal, waar fossielen van homo erectus worden gevonden, vind men de typische vuurstenen werktuigen, en in één miljoen jaar zijn die weinig of niet veranderd. Deze intrigerende vaststelling maakt het niet gemakkelijk bij de huidige stand van zaken in de homo erectus de direkte voorganger te zien van de homo sapiens…
Wellicht zijn verschillende bevolkingen van homo erectus geëvolueerd om aanleiding te geven tot meer moderne bevolkingen zoals de homo neanderthalensis of de archaische homo sapiens.
(wordt vervolgd)