andrebogaert.be

Het is al lang geweten dat er met de berichtgeving over wat er in Irak gebeurt iets schort. De kampioenen van de vrijheid (Bush en co.) doen er alles aan om de vrijheid van de journalisten in dat land aan banden te leggen. Uiteraard zij niet alleen. Ook de gewapende opstand ziet vrije journalistiek niet zitten. Wie dus in Irak aan verslaggeving doet, doet dit het vaakst vanuit zijn hotel, veilig achter beschermende muren en wachtposten. Het is goed dat voor ogen te houden, wanneer men berichten ziet of hoort over het resultaat van de verkiezingen.

De paar dagen, die ik me gaf om “iets zinnigs” te zeggen over de kern van Jezus’ boodschap, zijn een paar weken geworden. Sorry daarvoor, maar door werk aan een cursus, die ik geef en deze week afsluit, heb ik wat vertraging opgelopen.

Ik wil wel eerst nog even terugkomen op mijn vertrekpunt: de idee van God. Wanneer we iemand vragen of hij gelovig is of niet, gaat het altijd over de vraag of hij in God, in het bestaan van God, en in een leven na dit leven gelooft. Zo ja, dan is hij een gelovig mens, zoniet, dan is hij een agnost (die zegt dat hij het niet weet) of een atheist (die zegt niet in het bestaan van een god en een ‘eeuwig’ leven te geloven).
En naargelang van de cultuur en de godsdienst, waarin die mens is opgevoed, zal de god, waarin hij gelooft of niet gelooft, de trekken hebben van de christelijke God, de God van de Islam, of de God van de Joden, of … welke idee andere geloven in de wereld dan ook hebben over het “opperwezen”. Interessant voor dat wisselend beeld van God in de drie monotheistische godsdiensten is het boek van Karen Armstrong: “Een geschiedenis van God. Vierduizend jaar jodendom, christendom en islam”. Mijn exemplaar is de derde editie ervan, uitgegeven in 1995 bij Uitgeverij Anthos, Baarn/Ronald Cohen, Amsterdam, voor België verspreid door Uitgeverij Westland nv, Schoten.

Persoonlijk ben ik vooral door mijn interesse voor de moderne wetenschappelijke benadering van het fenomeen ‘mens’ en door het doorleven van mijn eigen ervaringen tot de vrijwel onvermijdelijke slotsom gekomen dat de God van de christenen, joden en moslims, die onder verschillende cultureel en historisch bepaalde gedaanten als dezelfde God wordt aanbeden en vereerd en als specifiek kenmerk heeft dat Hij in onze mensengeschiedenis is tussengekomen en nog steeds tussenkomt, niet ‘bestaat‘. Wanneer ik zou zeggen dat Hij ‘bestaat’, breng ik hem binnen in de wereld van mijn menselijk denken en wordt Hij het product van mijn geest, van mijn overtuiging of van mijn geloof.
Anderzijds ben ik tot nog toe niet helemaal overtuigd door de pleidooien van sommige wetenschappers, die bewustzijn, zelfbewustzijn, leven herleiden tot een chemisch proces en zo denken klaar te komen met het probleem van het bestaan van een ‘ziel’ , term waarmee men vroeger de uniciteit en absolute waarde van de mens aanduidde.

De vraag naar het al dan niet geloven moet dus helemaal anders worden gesteld. En dan ben ik weer aanbeland bij de vraag naar de kern van de boodschap van Jezus van Nazareth. Waarover volgende keer meer.

In februari 2005 is het zestig jaar geleden dat Engelse en Amerikaanse bommenwerpers de stad Dresden in het oosten van Duitsland volledig verwoestten. In een Amerikaans tijdschrijft publiceert een fransman, Théodore Dalrymple, onder de titel “The Specters Haunting Dresden” zijn indrukken bij een wandeling door het moderne Dresden. Hoe moeilijk het hem lijkt vandaag de dag Duitser te zijn. En noch in de herinnering noch in het vergeten troost te vinden voor een verleden, dat in de greep zat eerst van de nazi’s en dan van de communisten. Ongetwijfeld interessante lectuur voor al wie vandaag worstelt met ideeën als nationalisme en Europese identiteit.

Vorige week raakte bekend dat de Vlaamse onderzoekster Catherine Verfaillie, die twintig jaar lang in de VS aan stamcelonderzoek deed en baanbrekende resultaten heeft behaald, terugkomt naar België, om aan de KU Leuven een nieuw instituut op te richten. Vermoedelijk houdt haar terugkeer ook verband met de politiek van Bush, ten overstaan van dat onderzoek. Het is ondertussen wel geweten dat Bush en zijn christelijk-fundamentistische aanhang fervente bestrijders zijn van het stamcellenonderzoek. Maar de discussie tussen voor- en tegenstanders mag niet worden vereenvoudigd tot een tegenstelling tussen geloof (in casu de christelijke fundamentalisten) en wetenschap. We worden in deze kwestie, althans volgens Eric Cohen, directeur van “The new Atlantis. A journal of technology and society”, geconfronteerd met één van de vele morele dilemma’s waarvoor de wetenschappelijke vooruitgang ons vandaag de dag plaatst. Of je nu vanuit je overtuiging voor of tegen het gebruik van embryo’s voor stamcelonderzoek bent, het is goed te beseffen dat je overtuiging is gebaseerd zowel op rationele als op emotionele argumenten, en dat die in een hoek zitten, waar je ze niet altijd verwacht.

De laatste dagen werd in de media heel wat aandacht besteed aan een artikel van Seymour M. Hersh, de onderzoeksjournalist die een tijd geleden ook het schandaal van de Abu Ghraibgevangenis in Bagdad aan het licht bracht. Het lijkt bijna ongeloofwaardig, maar ja, wat moet je verwachten van iemand die nog iedere dag beweert dat Irak op goede weg is: het volgende doelwit is Iran. Het cynisme van de politiek heeft nooit een dergelijk gelaat van naïviteit en ‘compassion’ getoond. Met een parafrase op Tacitus over de Romeinen zou men kunnen zeggen dat “de Amerikanen (Bush en co.) beweren op te komen voor democratie, maar dat ze waar ze vandaag komen alleen dood, geweld en chaos zaaien”. Het Pentagon heeft de zaak niet echt ontkend en Iran zegt natuurlijk dat ze gereed staan om zich te verdedigen. Arme wereld!

Vorig jaar werden in Flores, Indonesië, fossielresten gevonden van een prehistorische vrouw, amper 1 meter groot, ruim 18.000 jaar oud. De vondst zou volgens sommigen de hele tot nog toe gekende stamboom van de mens overhoop gooien. Behoorden de ‘hobbits’ zoals ze weldra genoemd werden, naar het boek van Tolkien, tot de homo erectus of de homo sapiens? Of vormden ze een heel aparte soort ‘mensen’? Het laatste woord is nog niet gezegd, getuige het artikel dat veel vraagtekens stelt achter de beweringen van het Australische team dat de vondst publiek maakte.

Sinds Bush president is van de VS, is het voor velen in Europa iets gemakkelijker geworden om een selectief anti-amerikanisme ten toon te spreiden. Niet alleen omdat Bush in zijn reactie op 11 september en in zijn buitenlandse politiek nadien de internationale gemeenschap meerdere keren heeft genegeerd, geschokt en gebruskeerd. Hij is niet de eerste president die dat doet. Reagan bv. kon er ook weg mee. Maar vooral, denk ik, omdat Bush meer dan zijn voorgangers (zelfs dan Reagan) zich blijkbaar laat leiden door een opvatting, die ons in Europa sinds een paar eeuwen althans totaal vreemd is geworden: de opvatting dat een land (in casu de VS) een zending heeft, dat het zowat het nieuwe Israël is, het uitverkoren volk, dat via de Bijbel van God de verantwoordelijkheid heeft gekregen om in de hele wereld de democratie (of wat daarvoor doorgaat in de VS) te promoten en desnoods zelfs op te leggen. Dit is een erfenis van het Puritanisme, dat in alle godsdienstige denominaties in de VS is doorgedrongen en de diepe kern is van het soort Amerikanisme, dat door zovelen terecht wordt gevreesd en bestreden.

De ramp in Zuid-Oost Azië, waarbij nu al het cijfer van 200.000 doden wordt vernoemd, heeft een ongekende golf van solidariteit teweeggebracht in de rijke landen. Dat is ongetwijfeld te danken aan de indrukwekkende omvang van het leed, dat hij veroorzaakt heeft, maar ook wellicht aan het feit, dat ‘niemand’ daar schuld aan heeft. Het is een natuurfenomeen, normaal gezien vrij zelfzaam (de laatste tsunamni in de Indische oceaan dateert van 1833), waartegen geen kruid is opgewassen. Of toch wel: de meeste mensen kregen de vloedgolf over zich twee uur nadat in Amerika en elders de aardbeving, die er de oorzaak van was, was geregistreerd. Indien men daar beseft had dat die aardverschuiving een tsunami zou veroorzaken en een verwittigingssysteem ter beschikking had gehad zoals dat in de Stille Oceaan, dan hadden veel mensenlevens kunnen gespaard zijn. En dan stelt zich natuurlijk weer de vraag, waarom in de Indische Oceaan zo’n systeem niet al langer bestaat. En is wellicht een deel van het antwoord, dat alle landen die aan die oceaan liggen arme landen zijn… Misschien zal de ervaring van deze ramp dan toch positieve gevolgen hebben, zie het bijgaand artikel, het editoriaal van de online-versie van “Nature”

7.3 Hersenomvang (vervolg)

Onder de paleoanthropologen wordt nog fel gediscussieerd over de vraag of onze voorouders voedselverzamelaars waren of jagers, of beide. En als ze ook jaagden, of ze dat deden op dood wild (krengen) of op levend wild. Hoe dan ook, sommige vroege volkeren waren hoofdzakelijk jagers, misschien niet in Afrika, waar alternatieven voor de jacht bestonden, maar in randgebieden. De Homo erectus heeft zich wellicht al 1,5 miljoen jaar geleden over de wereld verspreid, in gebieden waar door de opeenvolgende ijstijden ook winters voorkwamen en dus moeilijker aan voedsel te geraken was. Er is dus veel voor te zeggen dat de jacht de voornaamste voedselbron was van de homo erectus, wanneer deze in randgebieden (belangrijker voor de evolutie dan centra van populaties, cfr. vroeger) terechtkomt. De natuurlijke selectie zal daar met grotere waarschijnlijkheid veranderingen bewerkstelligen die een populatie zal opleveren met belangrijke vaardigheden zoals het besluipen van prooidieren, mikken en werpen.
Niet het maken van gereedschappen op zich zal de hersenen hebben doen toenemen: in de hele tijd dat de Homo erectus op aarde rondliep is er van verandering van werktuigen niet veel te merken. Maar de selectie gaat werken in het voordeel van hen die beter en doelmatiger kunnen werpen, en daar speelt de vergroting van de hersenen een rol: hoe groter de hersenen, hoe beter de prestaties.
Bij het werpen is er sprake van verschillende groeicurven:

eerst en vooral die van de verbeteringen, die gaandeweg werden aangebracht aan de projectielen (uitgelezen stenen, discussen van het vuistbijltype, houten speren, speren met een stenen punt, werpen met stokken, slingers en katapulten, pijl en boog): dat natuurlijk over een periode van miljoenen jaren.

een andere groeicurve is die van de werptechniek: we zien dat wanneer we kinderen van verschillende leeftijd bij het werpen observeren: aanvankelijk zonder echt te mikken en onbeheerst, later ver gooien om een doel te raken.

een derde soort groeicurve: de nauwkeurigheid, of in de praktijk, de ‘benaderingsafstand’: het is gemakkelijker om een doel van dichtbij te raken dan van op een afstand en daarom zal de jager proberen zijn prooi zo dicht mogelijk te besluipen. Maar het is voordeliger met dezelfde nauwkeurigheid vanaf een grotere afstand te werpen: het doel wordt met grotere snelheid bereikt. Het betekent dat men grotere prooidieren kan vellen.

en dit laatste betekent een vierde soort groeicurve: steeds grotere prooidieren kunnen worden geveld.

Het probleem daarbij is dat tweemaal zo ver werpen betekent dat de beslissingen vlugger moeten worden genomen dan tweemaal zo snel. In de praktijk zullen ze zelfs achtmaal zo snel moeten worden genomen. En daar spelen de hersenen en hun mogelijkheden een hoofdrol: je moet de mogelijkheid in de hersenen bezitten om snelle beslissingen door te seinen naar de zenuwen en de spieren. Bij de concentratie voor de worp vormen we een zeer groot parallel geschakeld hersencircuit vlak voor de bevelreeks voor het werpen uitgaat naar de spieren. De evolutie kan dus een kwestie geweest zijn van het selecteren van hersenen die dusdanig geschakeld zijn dat tijdelijke synchronisatie kan optreden.

(Deze denkpistes werden geïnspireerd door William Calvin in zijn boek: “De rivier die tegen de berg opstroomt. Een reis naar de oorsprong van de aarde en de mens”, uitgegeven bij Bert Bakker, tweede druk 1991)
(wordt vervolgd)

7.3 Vergroting van de hersenomvang

De hominiden begonnen ongeveer vier miljoen jaar geleden rechtop te lopen, misschien ook eerder. Pas ongeveer twee miljoen jaar geleden vinden we het volgende harde bewijs voor een verdere vooruitgang: gereedschappen alom en een brein dat steeds groter wordt.

De hersenomvang blijft van 4 tot ongeveer 2,4 miljoen jaren geleden constant op 500 cc, daarna heeft een regelmatige groei plaats van 500 naar de recente 1500 van de Neanderthalers. Je kunt je afvragen wat ervoor heeft gezorgd dat er tussen 2,4 en 2 miljoen jaar geleden selectie plaats vond in het voordeel van grotere hersenen. Kwam het misschien door de omgang met gereedschappen? Die werden rond die tijd voor het eerst gebruikt. Tenminste die gereedschappen, waarvoor we harde bewijzen hebben: de gereedschappen van het Oldowantype, gevonden bij de Homo habilis, die van ongeveer 2 miljoen jaar geleden tot 1,7 miljoen jaar geleden bestond, en opgevolgd werd door de Homo erectus, die al grotere hersenen had dan zijn voorganger. De tijdgenoten van de Homo habilis, de Australopithecus africanus, robustus en boisei (de Zinjantropus van Leakey) hebben niet zozeer hun herseneninhoud vergroot, als wel het kauwvlak van de kiezen. Dat duidt erop dat ze leefden van grof, vezelig voedsel. Zij stierven echter uit ongeveer 1,4 miljoen jaar geleden en daardoor bleef enkel de Homo erectus met zijn 800 cm3 herseninhoud over. Heeft brein over branie gezegevierd? Of is door een klimaatsverandering de belangrijkste voedselplant van de anderen verdwenen, terwijl zij niet flexibel genoeg waren om op ander voedsel over te stappen? Wie zal het zeggen. Evenmin weet men waar de nieuwe soort vandaan komt.

Met de Homo erectus komt een nieuw type van gereedschappen op, het Acheuléentype. De Acheuléen-vuistbijl is een reusachtige pijlpunt, een druppelvormig stenen werktuig, aan de achterzijde afgerond als een discus. De naam ‘bijl’ is misleidend. Waarschijnlijk werd deze ‘vuistbijl’ niet gebruikt als een bijl, maar om mee te werpen. Men heeft er heel wat aangetroffen, liggend op hun kant, op plaatsen waar vroeger ondiep water was. Wellicht werden ze gebruikt om prooidieren te overvallen die bij het water kwamen drinken. De stenen die in het water terechtkwamen werden niet meer teruggevonden door diegenen die ze wierpen, vandaar…
(wordt vervolgd)

Die vraag stellen is ze ook een beetje beantwoorden: nee, natuurlijk niet. De meeste politici en bedrijfsleiders zijn geneigd om ze als te alarmerend opzij te schuiven. Zo’n vaart zal het wel niet lopen. De schrijver van het artikel, prof aan de Colombia Universiteit en lid van een aantal nationale gremia, Peter deMenocal, is er blijkbaar niet zo zeker van. En hij betreurt, samen met ons, het gebrek aan leiderschap van de V.S. in die kwestie.
Een artikel, dat onze nieuwe minister van milieu, Kris Peeters, verstandig groen als hij is, ook best eens zou lezen. Als hij er tenminste de tijd voor heeft.

7.2 Voortplanting en kinderzorg

Bij de overgang van aap naar mensaap en naar hominide gold niet enkel een grotere behendigheid bij het vruchten plukken en een geringe vergroting van de hersenen. Ook de verdubbeling van de duur van de kinderjaren is heel belangrijk. Een gewone aap is na drie