Dat denkt althans Arthur Waldron, een professor internationale betrekkingen aan de universiteit van Pennsylvania (VS) Hij was in de tweede helft van vorig jaar als professor geschiedenis te gast aan de universiteit van Leuven en had dus wat tijd om zich te verdiepen in de Europese politiek. Het is altijd interessant te lezen hoe een Amerikaan, bezorgd om de mogelijke scheiding tussen Europa en Amerika, over Europa denkt!
De visie van Teilhard, hoe interessant en verrijkend ook, is niet enkel door theologen en filosofen, maar ook door de neodarwinisten, de wetenschappers die de evolutietheorie van Darwin in haar verdere ontwikkeling tijdens de twintigste eeuw aanhangen, bekritiseerd en ten dele of helemaal afgewezen. Hier wil ik alleen ingaan op de afwijzing door de wetenschap, omdat het juist de kern van de zaak betreft: die ‘finaliteit‘, die Teilhard legde in de evolutie. De neodarwinisten verwerpen met klem de idee dat de evolutie slechts volledig zou kunnen verklaard worden, als men aanneemt dat er ergens een tussenkomst is van God of er een ID bestaat die die evolutie heeft mogelijk gemaakt en nog steeds mogelijk maakt. Tussen haakjes: Darwin vermijdt in zijn eerste boek zorgvuldig over de mens te praten, juist omdat hij wist hoe gevoelig dat dit lag in kerkelijke kringen. De wijze waarop in de bijbel de schepping van de mens door God wordt beschreven duidt er op dat hier iets is gebeurd, dat aan alle toeval ontsnapt.
De moderne wetenschap vertrekt van het kennen van de mens, een kennis die zintuigelijk is. Het is mogelijk dat de mens over een ander soort kennis beschikt, Teilhard spreekt in navolging van de Franse filosoof Bergson van de “intuïtie”, een rechtstreeks kennen buiten de zintuigen om, maar die kennis is niet wetenschappelijk en toepasbaar op de theorie van de evolutie, een fenomeen dat zich binnen deze wereld van de zintuigen afspeelt. De neodarwinisten beweren trouwens ook nog dat je geen andere kennis nodig hebt om de evolutie in haar geheel te verklaren. Het boek van de ‘filosoof’ Daniel C. Dennett: “Darwins gevaarlijke idee” (Uitgeverij Contact, Amsterdam/Antwerpen, 2001) probeert dat met hand en tand uit te leggen. Hij slaagt daar vrij goed in, al maakt hij de belofte in de loop van zijn boek op alle bezwaren van de “gelovige” mensen een antwoord te zullen geven, m.i. niet helemaal waar.
De moderne wetenschap stelt ons voor een enorme uitdaging. Ze verkent het menselijk kennen en gaat tot aan de grenzen ervan. Telkens weer schuiven die grenzen op en worden fenomenen verklaard, die vroeger onverklaarbaar waren of toegeschreven werden aan een buitenaardse God. Wellicht komen we zo op een dag in de buurt van de laatste grens, daar waar de laatste vragen worden gesteld en de wetenschap echt niet in staat is te antwoorden: waarom leven wij, waar komen we vandaan en waar gaan we naartoe. Aan die grens gekomen moeten we als mensen in alle bescheidenheid kunnen zeggen dat we niet weten. Dat we het mysterie van het mens zijn niet kunnen peilen. En dat enkel een of andere vorm van mystiek ons kan verzoenen met onze onwetendheid.
De man die geloof en wetenschap in die materie heeft trachten met elkaar te verzoenen, is de Franse Jezuïet Pierre Teilhard de Chardin (1881-1955). Teilhard had zijn leven in dienst gesteld van een kerk, die in zijn tijd de grootste moeite had om de wetenschappelijke visie op het ontstaan van de mens via evolutie te erkennen en te aanvaarden. Vandaar dat hij, zelf een paleoanthropoloog, in zijn geschriften probeerde aan te tonen dat er geen tegenstelling was tussen wat het geloof leerde over de mens en wat de wetenschap ervan zei. Tijdens zijn leven verbood de kerk de verspreiding van zijn geschriften. Zijn eerste boek – Le phénomène humain – (het verschijnsel mens) werd pas na zijn dood, dit jaar vijftig jaar geleden, uitgegeven.
Voor Teilhard is de evolutie een opgang van de geest, “de binnenkant van de materie”, doorheen de steeds complexer wordende vormen van leven, naar het bewustzijn en tenslotte het zelfbewustzijn van de mens. Die complexiteit groeit verder in de onderlinge relaties van de mensen, tot het moment wordt bereikt dat die gemeenschap van mensen en hun relaties een dergelijke complexiteit hebben bereikt dat een hoger stadium van bewustwording wordt bereikt, nl. het punt “omega” in de “noösfeer”, de sfeer van de geest. Dat punt omega (de laatste letter van het Griekse alfabet) valt samen met de geloofsleer van de gemeenschap van alle heiligen, die op het einde der tijden wordt gevormd. Zoals je merkt, het is geen zuivere wetenschap, die Teilhard ons voorschotelt, maar een visie met wetenschappelijke, theologische en filosofische elementen. Uiteraard heel kwetsbaar, omdat het noch zuiver wetenschap noch zuiver theologie noch zuiver filosofie is. Maar één ding staat vast: voor Teilhard was de finaliteit van de evolutie, een ontwikkeling van de vormen van leven naar de mens toe en dan verder naar het punt Omega toe, een kernpunt van zijn visie.
De evolutie: toeval of bestuurd?
8.1 Probleemstelling
Als besluit van het overzicht van de huidige stand van zaken in de paleoanthropologie, dat natuurlijk uitnodigt tot verdere lezing en studie, zou ik willen ingaan op het grote discussiepunt, dat heden ten dage wetenschappers, al dan niet gelovig, beroert: is er in de evolutie een finaliteit aanwezig, maw is de mens het doelwit van de evolutie geweest, of is de hele evolutie een spel van toevallige factoren, dat geleid heeft tot wat er nu in de wereld aan levende wezens, de mensen op kop, aanwezig is? Of simpel uitgedrukt: heeft de mens een scheppende God nodig, die buiten de evolutie staat, om die evolutie te verklaren en is de mens, geschapen “als evenbeeld van God”, de bekroning van die schepping?
De idee dat de hele schepping tot de mens heeft geleid en de mens als bekroning heeft is al zo oud als de bijbel (het Genesis-verhaal), al is er daar geen sprake van ‘evolutie’ in de moderne zin van het woord. Volgens het verhaal van het eerste boek van de bijbel heeft God in zeven dagen de dingen geschapen in de vorm waarin ze nu nog bestaan, met de mens als bekroning en meester over die schepping. Diegenen die de bijbel letterlijk lezen (en dat doen de meesten in de verschillende christelijke kerken, die vooral op lezing van de bijbel zijn gebaseerd) wijzen dan ook elke theorie over evolutie af, en nemen een anti-wetenschappelijke houding aan.
Er zijn onder de gelovige christenen echter ook mensen die beseffen dat ze niet meer kunnen negeren wat de wetenschap de laatste tweehonderd jaar heeft blootgelegd. Ze nemen min of meer aan dat het verhaal van Adam en Evan een ‘mythe’ is, dwz een verhaal dat verwijst naar een dieperliggende visie op mens en wereld maar dat niet letterlijk moet worden opgevat, dat geen ‘geschiedenis’ is in de moderne zin van het woord. Voor hen blijft, vanuit dit verhaal, echter wel gelden dat er een innerlijke finaliteit zit in dat evolutieproces, een finaliteit daarin gebracht door een uitwendige factor, God of (zoals men nu in sommige kringen in de VS graag zegt) een ‘intelligent design’ (ID) of een door verstand uitgetekend plan. Het ID verwijst minder dan de term God naar de bijbel, en het verhaal van de schepping, maar komt eigenlijk op hetzelfde neer. Die mensen verwerpen de evolutietheorie op zich niet, maar wel de implicatie ervan, door veel wetenschappers van vandaag gegeven, nl. dat de evolutie wetenschappelijk gezien, een door ‘toeval’ geleid proces is waar geen tussenkomst van God of van één of ander ‘verstandig’ wezen bij te achterhalen valt.
In de recensie van het boek van een zekere John Harris, filosoof en ethicus, geeft Emily Jackson een kort overzicht van zijn stellingen over therapeutisch en reproductief klonen. Hier is een voorstander aan het woord, met argumenten die de moeite waard zijn om te worden overdacht en bediscussieerd!