andrebogaert.be

5. Ontwikkeling van de parlementaire monarchie in Engeland na Cromwell (1659-)

Dank zij de Schotten en het nieuwe parlement, beducht voor de anarchie van militaire regimes, herstelde Karel II van de Stuartdynastie op slag het prestige van het koningschap in Engeland. De doelstelling van Karel was dubbel: de maritieme en koloniale expansie van Engeland verder zetten, en het absolutisme vestigen. Wat het eerste betreft deed hij schitterend werk, in de lijn van wat Elisabeth in de vorige eeuw en Cromwell vóór hem hadden gedaan, o.m. door te huwen met de dochter van de koning van Portugal en zo het Portugese rijk open te stellen voor de maritieme handel van Engeland.

Zijn politiek van absolutisme daarentegen was minder geliefd. Zijn weelderig hofleven deed hem zoeken naar geld en hij wendde zich daarvoor tot Lodewijk XIV, van wie hij financieel afhankelijk werd. In 1662 verkocht hij Duinkerken aan Lodewijk XIV. Maar de weelde aan zijn hof stak de ogen uit van de vele armen, die bovendien nog door de grote pest van 1665 en de brand van Londen werden geteisterd. Het parlement kwam in oppositie, daarin gesteund door het volk.

De invloed van de godsdienstige overtuigingen bij de politiek, die Karel II voerde ten aanzien van de continentale naties en bij de oppositie van het parlement is niet gering geweest. Om van Lodewijk XIV geld te krijgen had hij een

Een theodicee poogt aan te tonen dat het bestaan van een algoede en almachtige God kan samengaan met de onvolmaaktheden van deze wereld. Dikwijls worden deze laatste dan verklaard als straf van God voor de zondigheid van de mens. Dat was zo bv. toen in 1755 Lissabon door een aardbeving werd verwoest. Dat was het nog steeds, in de ogen van sommigen, toen de dag voor Kerstmis 2004 de tsunami in Azië duizenden slachtoffers maakte.
Maar toch zijn de tijden sinds Lissabon veranderd, en botst een dergelijke ‘theodicee’ op steeds grotere weerstand. Tegenover een kennis, gebaseerd op een traditioneel gezag (bv. van de bijbel) komt een ander soort kennen te staan: het wetenschappelijk empirisme, dat berust op de activiteit van het menselijk verstand.
De schrijver van deze inleiding op zijn boek “The Follies of the wise” (de dwaasheden van de wijzen), Frederick Crews, betwist het recht van de mensen op een ‘geloof’ niet, hij wil enkel de puntjes op de i zetten, in verband met het denken over de werkelijkheid zoals die op de mens afkomt. En aantonen dat het wetenschappelijk denken steeds minder en minder plaats laat voor andere dan wetenschappelijke ‘verklaringen’ van de werkelijkheid.
Een niet zo gemakkelijke maar m.i. heel belangrijke bijdrage tot de discussie over het al of niet samengaan van religie en wetenschap.

Hadden die eerste oorlogen nog een stuk economische motivatie, de volgende zijn uitingen van een imperialisme, voortvloeiend uit de absolutistische ideeën van Lodewijk XIV. De negenjarige oorlog, tussen Frankrijk en de Liga van Augsburg, onder leiding van de oudste tegenstander van de zonnekoning, Willem III van Oranje, die ondertussen ook koning van Engeland was geworden, eindigde op een status-quo. De Spaanse successieoorlog putte Frankrijk geleidelijk uit, en eindigde op de Vrede van Utrecht in 1713 met een paar merkwaardige resultaten: Engeland ontneemt Spanje Gibraltar, en gaat zo de toegang tot de Middellandse zee beheersen; de Oostenrijkse Habsburgers worden voor het verlies van de Spaanse erfopvolging (die aan de Bourbons wordt toegewezen) schadeloos gesteld doordat hen de vroegere Spaanse Nederlanden worden gegeven; Savoie krijgt Sicilië; de keurvorst van Brandenburg wordt

Sommigen zullen misschien menen dat met de Sovjet-Unie ook de filosoof Karl Marx van het toneel is verdwenen. Niets is minder waar, althans volgens twee gezaghebbende schrijvers, de Engelse Eric Hobsbawm en de Franse Jacques Attali. Volgens hen heeft Marx exact voorspeld wat nu aan het gebeuren is: de globalisering van de wereld en de problemen van de democratie en vrije markt.

We weten het onderhand wel, dank zij Ayaan Hirsi Ali en Irshad Manji (deze laatste vooral dan bekend in Amerika), dat er geen meer beklagenswaardig wezen bestaat dan ‘de’ vrouw in ‘de’ Islam. Beklagenswaardig, omdat ze op de onderste ladder staat van de samenleving, dank zij de Koran opgevoed wordt als een onderworpen en totaal afhankelijk wezen, en eigenlijk pas dank zij het vrije Westen in staat is tot het verwerven van een eigen identiteit en waarde. De auteur van dit artikel, Laila Lalami, zet een groot vraagteken bij dit beeld. Ze hekelt het gebrek aan kennis van de Islam, van de geschiedenis van de vele islamitische landen en van de positie van de vrouwen in die landen, die beide vrouwelijke auteurs ten toon spreiden. Een reden te meer om ons meer te verdiepen in de geschiedenis en het wezen van de islam in al zijn vormen.

Met behulp van het leger zal Lodewijk XIV zijn politiek van dynastiek imperialisme gaan voeren: heel de regering van de zonnekoning is één daad van oorlog, onderbroken door periodes van wapenstilstand of gewapende vrede. Het begon met aanspraken, die de koning maakte op gebieden, die behoorden aan de Spaanse kroon, met name de Spaanse Nederlanden: de zogenaamde devolutieoorlog (1665-1668); daarna komt logischerwijze de Hollandse oorlog (1672-1678). Het prestige dat Frankrijk na die twee oorlogen bezat, heeft Lodewijk XIV grotendeels verspeeld in de volgende jaren: de negenjarige oorlog (1688-1697)als gevolg van de pogingen van de franse koning om delen van Duitsland in te palmen, en tenslotte de Spaanse successieoorlog (1700-1713) die ging om de erfopvolging van de Spaanse koning en om de dreiging die voor het evenwicht in Europa uitging van het vooruitzicht dat de Bourbons eventueel de Spaanse kroon konden erven.

In detail:

4. Frankrijk onder Lodewijk XIV

In 1661 besteeg Lodewijk XIV de troon en hij benoemde de burger Jean-Baptiste Colbert tot zijn minister van financies. Deze Colbert, zoon van een lakenfabrikant, is de architect van de geleide economie, die het Frankrijk van Lodewijk XIV zal maken tot een economisch zeer welvarend land. Zijn principes waren: de binnenkomende goederen, die voor verwerking in het land bestemd zijn, ontlasten; die producten belasten die verwerkt binnenkomen; de uitvoerrechten verminderen op de in het land vervaardigde goederen. De staat moest het initiatief en de controle van de economische vooruitgang van het land in handen houden. Colbert riep allerlei industrieën in leven (tapijt, zijde, metaal, glas), met de bedoeling goedkoop te produceren en uit te voeren, en zo rijke deviezen binnen te halen. Hij voerde ook, zoals indertijd Richelieu, een koloniale politiek om de Franse industrie grondstoffen en afzetgebieden te bezorgen. Maar evenmin als Richelieu slaagde hij in dat opzet.

De politiek van economische expansie van Colbert kwam noodzakelijkerwijze in botsing met de prestigepolitiek van Lodewijk XIV. Dat was vooral te wijten aan de geografische ligging van Frankrijk, dat nu eens door de zee en dan weer door het vasteland werd aangetrokken.
De economische politiek van Richelieu en Colbert steunde op de handelsbourgeoisie, op de havensteden en op de zee.
De continentale politiek was die van het koninklijk hof, waarbij de koning tot eigen glorie meende vrij te kunnen beschikken over de inkomstenbronnen van zijn land, voor een weelderig hofleven en voor het leger, waarmee de koning zijn prestigeoorlogen, onderbroken door wapenstilstanden, zal voeren:

Er is een tijd geweest dat Fukuyama zijn “Einde van de geschiedenis” schreef en gerekend werd tot één van de belangrijkste spreekbuizen van het neoconservatisme in de VS. Die tijd is al lang voorbij: Fukuyama heeft zich in zijn laatste werken duidelijk van de neoconservatieven en de regeringspolitiek van Bush gedistancieerd en de oorlog in Irak die hij eerst leek te steunen afgedaan als een morele en politieke vergissing. Hij heeft behartenswaardige dingen geschreven over de aard van het Amerikaans nationalisme en over democratie. Hopelijk gaat hij in op de kritische kanttekeningen van de auteur van dit artikel , Anatol Lieven, en kan de discussie over de richting waarin de Amerikaanse buitenlandse politiek moet evalueren er in Amerika zelf en hier door gestimuleerd worden.

3. De ontwikkeling in Engeland en de Verenigde Provincies.

Onder Jacobus I en Karel I, die beiden streefden naar een

2. Ontwikkeling in het Duitse Rijk

Na de mislukking van de Habsburgers om van het Duitse Rijk een erfelijke monarchie te maken, tekent zich een nieuw evenwicht aan door oriëntering van de katholieke staten naar het zegevierende Frankrijk: de Rijnliga, een verbond van geestelijke keurvorsten in de rijnstreek. Ze zoeken steun bij Frankrijk, dat door de verovering van de Elzas nader tot het Duitse Rijk was gekomen. Ook het katholieke Beieren wendt zich af van Habsburg om toenadering te zoeken met Frankrijk. Sociaal gezien ontstaat zo een verschil tussen de streken ten oosten van de Elbe, waar de boeren meer nog dan vroeger aan de landheren werden onderworpen, en de katholieke streken in het westen (Rijngebied en Beieren), waar de persoonlijke lijfeigenschap onder invloed van de stedelijke economie vlug verdwijnt.

De keurvorst van Brandenburg had met de steun van Frankrijk dank zij de verdragen van Westfalen zijn gebied aanzienlijk vergroot. Zijn politiek was gericht op de Baltische zee, in samenwerking met de westerse zeemachten in dat gebied: Zweden en de Verenigde Provincies. Hij, Frederik-Willem, keurvorst van 1640 tot 1688, was trouwens gehuwd (in een eerste huwelijk) met Louisa-Hendrika van Oranje-Nassau, de dochter van de stadhouder der Verenigde Provincies. Hij voerde een monarchistische en centraliserende politiek, met een centrale regering, een gecentraliseerde administratie, een rechtstreekse grondbelasting en een sterk leger.
Hét verschil met de westerse landen was de sociale structuur: de keurvorst van Brandenburg regeerde hoofdzakelijk over landheren en lijfeigenen. Om de eenheid onder zijn verschillende staten te bewerkstelligen deed hij beroep op het leger. In de westelijke monarchieën had het leger bij de vorming van de instellingen geen rol gespeeld. In Brandenburg was het leger er de spil van, een leger dat zijn officieren recruteerde onder de adel, de gesloten kaste van de Junkers ofte vroegere militaire veroveraars van de Slavische gebieden aan de Baltische zee, en zijn soldaten uit de lijfeigenen, die door de landheren aan de koning werden uitgeleverd of verkocht. Wat de belastingen betreft, de edelen weigerden eenvoudigweg de hen opgelegde grondbelasting te betalen. De belastingen werden dus maar verhaald op de landbouwers en op de stadsbevolking.

In Brandenburg kan de monarchie zich slechts doen gelden door haar lot te verbinden aan dat van de grondadel, de Junkers. In het westen had de monarchie zich gevestigd door de voorrechten van de adel teniet te doen. In het westen was de monarchie dus een sociaal verschijnsel, ze steunde op een evolutie die de bevolking zelf onder invloed van de steden had ondergaan. In Brandenburg was ze bijna uitsluitend een militair verschijnsel: vandaar dat de westerse monarchieën naties vormden, terwijl die van Pruisen een leger vormde. Of zoals Mirabeau het zo treffend zei