andrebogaert.be

Een beetje vooruitlopend op de hedendaagse geschiedenis van de islam, verwijs ik hier naar een artikel van Tarek Osman over de dit jaar overleden Egyptische schrijver Naguib Mahfouz. In het leven van deze nobelprijs voor literatuur – tot nog toe de enige in de Arabische wereld – is de strijd weerspiegeld tussen de traditionalisten en de progressieven (schrijver spreekt van de ‘liberalen’) in de hedendaagse islam. Een strijd met een rampzalig einde, nl. de dood van het Arabische ‘liberalisme’, althans in Egypte. Dat moet ons in het Westen, de ‘verlichten’, nog maar eens aan het denken zetten. Als ik foto’s zie van Bush in Jordanië en elders in het Midden Oosten, dan zakt me de moed in de schoenen…

De Moslimsamenlevingen (11e tot 15e eeuw)(1)

Reeds vanaf de tiende eeuw begint het immense Moslimrijk scheuren te vertonen, op het moment dat het kalifaat in Bagdad zijn gouden tijd begon. De strijd om de hegemonie tussen soennieten en sji’ieten heeft daar ongetwijfeld toe bijgedragen.
Maar het is begonnen met de Oemayyaden in Andaloes (Arabisch Spanje), die vanaf 756 regeren over een onafhankelijke rijk en vanaf het midden van de tiende eeuw de titel van kalief aannemen.
In Noord-Afrika vestigde zich een ismailitische dynastie, met behulp van de berbers, onder leiding van een zekere ‘Oebaydoellah, die beweerde af te stammen van ‘Ali en Fatima. Deze dynastie van de Fatimiden zal in 969 Egypte bezetten en Cairo stichten als hoofdstad van hun rijk. De Fatimiden droegen zowel de titel van imam (de ismaïlieten waren een vorm van het sji’isme) als van kalief.
In Marokko bouwde de dynastie der Idriesiden (genoemd naar Idries, achterkleinzoon van ‘Ali) Fez en heerst er tot de dag van vandaag over een onafhankelijk rijk.
En in de andere kant van het rijk begint de iraanse dynastie der Samaniden, met hoofdstad Boechara (nu gelegen in Oezbekistan), aan de bekering van Turkse stammen, waarvan ze de mannen als slaven of als soldaten in hun leger inlijfden.

De laatste tijd staat het multiculturalisme onder zware kritiek. Terecht, indien men dat multiculturalisme opvat als een politiek project, waarbij het samenleven van verschillende culturen slechts mogelijk wordt geacht wanneer de vrijheid van meningsuiting wordt beperkt en afgeremd door bepaalde gevoeligheden van de andere culturen. Ironisch genoeg maakt juist die beperking multiculturalisme als beleefde ervaring onmogelijk.
Verschillen in cultuur, aanvoelen en opvattingen moeten niet onder de mom van respect worden onderdrukt, maar eerder openbaar gemaakt en bediscussieerd, want verrijkend voor iedereen. Het soort verkeerd begrepen respect brengt de conservatieve, rechtse partijen ertoe de aanwezigheid van minderheden als een probleem te zien en te bestrijden. En het doet de progressieven grijpen naar een nare vorm van zelfcensuur of naar het aanvaarden van een beperking van de vrijheid van meningsuiting.
Als vrijheid iets betekent, moet George Orwell ooit gezegd hebben, dan is het wel dat je aan iemand iets kan zeggen dat hij niet graag hoort.
Wie heeft er baat bij dat er ‘censuur’ is? Niet de gewone man en vrouw, wel de machthebbers aan alle kanten. Lees het artikel van Kenan Malik!

Het kalifaat van Bagdad (10)

Henri Pirenne in zijn posthuum uitgegeven “Mohamet et Charlemagne” beweert dat de Arabische verovering van Noord-Afrika en Spanje eerdere handelspatronen heeft gewijzigd en er de oorzaak van is geweest dat West-Europa zich op het Noorden is gaan oriënteren, in plaats van op de Middellandse Zee.
Hoe dan ook, rond 800 hadden de Arabische vloten de overmacht in het grootste deel van de Middellandse Zee, hoewel de Byzantijnen zich handhaafden in de Adriatische en Egeïsche Zee. Dat zal zo een paar eeuwen duren, tot in de tweede helft van de tiende eeuw blijkt dat het eigenlijk vervoer van goederen over de Middellandse Zee in handen kwam van de Italianen. Dat zal wel te maken hebben gehad met het relatief gebrek aan interesse van de kant van de Arabieren voor de handel met West-Europa. Maar het had ook te maken met de groei van de macht van de Fatimiden in Tunesië en Egypte. Deze dynastie lieten de buitenlandse handelaren naar hun eigen markten komen om daar belasting te betalen; maar de Italiaanse handelaren mochten wel niet door Egypte naar de Rode Zee of de gebieden ten Zuiden van Egypte.
De Europese importen uit de moslimse wereld bestonden vooral uit consumptiegoederen (zijde, peper, specerijen, paarlen…), de exporten uit grondstoffen (o.m. timmerhout voor schepen en ijzer) en… slaven. Veel van die slaven behoorden van oorsprong tot de heidense Slavische volkeren. Wanneer die volkeren in de elfde eeuw tot het christendom zullen overgaan, droogt die bron op. Dus een handel zoals de koloniale handel later in de negentiende eeuw, maar in omgekeerde richting.

Hoe gevoelig de kwestie ‘Israël’ en de activiteiten van de pro-israëlische lobby in de VS liggen, kan nogmaals blijken uit volgend artikel. Het gaat o.m. over de problemen die de zoon van wijlen Edward Said heeft ondervonden, omdat zijn vader onverschrokken de Palestijnse zaak steunde. En over de auteur van een boek over archeologie in Israël, waarin wordt betoogd dat de Israëlische regering de archeologie misbruikt om het recht van de joden op het land in Palestina te verdedigen en bepaalde praktijken dienaangaande te rechtvaardigen.

Het kalifaat van Bagdad (9)

Niet alleen hun aanwezigheid in Spanje en Sicilië, maar ook hun vaardigheden en energie op gebied van handel zijn oorzaak geweest van de beïnvloeding van de Europese cultuur door de Arabieren. De islam als godsdienst was in de eerste plaats een godsdienst van handelaars, niet een godsdienst van de woestijn en ook niet van landbouwers. Mekka was een stad van handel en kapitaal. De handelaars die door de wereld van de Indische Oceaan en die van de Middellandse zee reisden hebben ongetwijfeld ook bijgedragen tot de verspreiding van de islam en tot de opmerkelijke overeenkomst in materiële cultuur in het hele moslimgebied. Reizen was relatief gemakkelijk, tenminste voor de moslims. Door hun handel hebben de Arabieren de drie grote culturele streken verbonden waaruit de oude wereld bestond: het verre Oosten, Europa en Afrika, en hebben zij een band gemaakt tussen de twee grote zeebekkens: de Indische Oceaan en de Middellandse Zee.
Die handel gebeurde door middel van karavanen (die konden bestaan uit 5 tot 6.000 kamelen, die een vracht van een groot zeilschip konden vervoeren). Ze gingen in één dagmars van karavanserai naar karavanserai, en werkten in combinatie met de scheepvaart. De handelaren zelf waren moslims en niet-moslims en, naar het schijnt, was bij hen de praktijk van kredietverlening en wissel al bekend lang voor die in Italië werd ingevoerd.
Toen Spanje en Sicilië onder Arabische heerschappij kwamen ontstonden er tegelijkertijd handelsbetrekkingen met andere moslimse gebieden. De Arabieren in Spanje hadden bijvoorbeeld behoefte aan de luxegoederen die ze uit Damascus kenden. De verfijnde levensstijl van de Arabieren van Spanje was inderdaad in wezen een stedelijke levensstijl en impliceerde steden waar wet en orde werden gehandhaafd. Daarom ook dat in het Spaans heel wat woorden bestaan van Arabische afkomst die te maken hebben met het stadsbestuur en met het toezicht op economische activiteiten (bv. ‘alcalde’ = burgemeester).

Het onderwerp is sinds een paar jaar niet meer uit de actualiteit te bannen: de overtuiging groeit met de dag dat het klimaat drastisch aan het veranderen is (ik schrijf dit op een dag laat in november bij een temperatuur van 12-13 graad en het vooruitzicht van nog wat meer warmte de volgende dagen) én dat de mens er de voornaamste oorzaak van is. En daarmee is het ook een huizenhoog probleem aan het worden: het is niet op de eerste plaats een technisch probleem, wel een probleem van het hart en de ziel van de mens. Werken aan technische oplossingen is één ding, werken aan mentaliteitsverandering bij politici, beleidsmensen en de gewone mensen, die wij zijn, is een ander. Dat komt nog maar eens duidelijk naar voor in dit vraaggesprek.

Het kalifaat van Bagdad (8)

Tijdens het kalifaat van Bagdad zullen de Arabieren ook Sicilië en een stuk van Italië binnenvallen. In 831 werd Palermo ingenomen, in 902 was heel het eiland bezet. Ondertussen waren de moslims ook tussengekomen in Italië zelf (Bari). Zelfs Rome is in het midden van de negende eeuw bedreigd geweest. Voor het einde van de eeuw echter moesten ze Italië zelf weer prijsgeven aan de Byzantijnen.
De bezetting van Sicilië duurde niet zo lang als die van Spanje: na ongeveer anderhalve eeuw werd het eiland door de Normandiërs op de moslims veroverd. Sicilië bleef echter in veel opzichten (o.m. cultureel) langer deel uitmaken van de moslimse wereld: Frederik II van Hohenstaufen bv. (1215-1250) werd niet ten onrechte de ‘gedoopte sultan van Sicilië’ genoemd.

De Arabische verovering van Spanje (en Sicilië) is wel heel verschillend geweest – vooral in zijn effecten – van die van de rest van Europa door de zgn. ‘barbaarse volkeren’, de Germanen. Die Germanen behoren immers tot samenlevingen die nog steeds op tribale basis waren georganiseerd en die (bijna) nog niet in aanraking waren gekomen met de beschaving en verfijning die bij een stedelijke cultuur horen. De Arabieren en hun berberse bondgenoten stonden op het moment van de verovering weliswaar op het eerste gezicht niet op een hoger cultureel peil dan die andere invallers, maar ze waren dan toch de vertegenwoordigers van een rijk dat gedurende de volgend paar eeuwen cultuur en beschaving zou zien bloeien in een gebied dat zich uitstrekte van de Atlantische oceaan tot Afghanistan.

De reactie van Europa op de aanwezigheid van de moslims in de periferie van de Latijnse christenheid was aanvankelijk eerder gematigd. Karel de grote stond in diplomatiek contact met de kalief van Bagdad en de Oemayyadische emir van Spanje.
De directere confrontatie in Midden-Italië in de negende eeuw was wellicht mede oorzaak van groeiende vijandige gevoelens in Europa en heeft bijgedragen tot het tot stand komen van het beeld van de islam als de aartsvijand.
In de tiende eeuw komt er een nauwer contact tussen Spanje en delen van Frankrijk door de opkomst van de bedevaart naar Compostela, bedevaart die werd aangemoedigd door de monniken van Cluny.

Een kijk op de huidige rampzalige situatie in het Midden-Oosten, op de rol van Bush, op die van de republikeinen en, helaas, ook die van sommige democraten. Volgens de journalist is het conflict tussen Israël en de Palestijnen en de rol van de VS daarin van doorslaggevend belang.

Het kalifaat van Bagdad (7)

Algazel ofte Mohammad al-Gazali was in feite meer theoloog dan filosoof. Hij werd geboren in 1058 in Tus, Khorasan (een regio in het NO van Iran) kort nadat de Seldsjoeken (Turken) de shi

De laatste jaren heeft de sociobiologie of evolutionaire psychologie een enorme invloed gehad op het ethisch denken. Denk maar aan het impact dat het boek van Dawkins “The selfisch gene” heeft gehad. Het is daarom niet verwonderlijk dat sommige pedagogen van mening zijn dat het doceren van sociobiologie aan jonge mensen riskeert van die jongeren monsters te maken. Zelfzuchtige monsters, die van oordeel zijn dat de mens van nature uit ‘slecht’ is en enkel uit op eigen winst en voordeel. Onbaatzuchtigheid zou dus een illusie zijn, zou dus niet bestaan. Het artikel van David P. Barash, psycholoog aan de universiteit van Washington, kan ons denken daarover bevorderen!

Het kalifaat van Bagdad (6)

Dat het beoefenen van de filosofie niet in strijd hoefde te zijn met de islamitische godsdienst, dat hebben we al gezien bij de bespreking van de beweging van de Mutazila. Volgens die denkers kon de filosoof de waarheid vinden door de rede en door ernaar te leven. Maar inderdaad, niet alle mensen waren filosofen en in staat de waarheid direct te vatten. De meesten konden alleen tot de waarheid komen door middel van symbolen. Dit onderscheid tussen de intellectuele elite (die door filosofie tot de waarheid komt) en de massa (die slechts door gehoorzaamheid aan de sjarie’a tot diezelfde waarheid komt) zal een gemeenplaats worden in het islamitisch denken. De filosofie zal meestal door artsen worden beoefend, op discrete wijze, daarbij dikwijls op achterdocht onthaald.

Enkele bekende namen uit de tijd van de Abassiden in Iran, die achteraf (in de twaalfde en dertiende eeuw) in het Arabische Spanje en bij ons tijdens de Middeleeuwen grote invloed hebben uitgeoefend, zijn:
Ibn Sina ofte Avicenna (+1037), een filosoof en geneesheer, die werken over beide disciplines naliet. Zijn “Canon van de geneeskunde” verwierf na een vertaling in het Latijn in Europa snel bekendheid en bleef tot het midden van de 17e eeuw aan de universiteiten, o.m. in Leuven, gebruikt.
Zijn poging om de waarheden van de Islam te definiëren in termen die aan de aristotelische logica en de laat-Griekse metafysica waren ontleend heeft echter de meest algemene en ver reikende invloed op het denken van latere generaties uitgeoefend. Zijn filosofie was in wezen een vorm van het neoplatonisme van Plotinus. Deze gaf in de derde eeuw na Christus een nieuwe interpretatie aan de filosofie van Plato en Aristoteles. Zijn Enneades werden algemeen als een werk van Aristoteles beschouwd (de zogenaamde ‘Theologie van Aristoteles’). Maar in tegenstelling tot Plotinus bleef Avicenna strikt vasthouden aan het monotheïsme. Omdat hij echter geloofde dat de wereld eeuwig geschapen was (de schepping als een proces van emanaties, waardoor de eenheid van God in overeenstemming kon worden gebracht met de diversiteit van het universum), werd Avicenna door de soennitische geleerden als ketter gebrandmerkt.

Een kleine eeuw later zal een andere filosoof-theoloog, al-Ghazali ofte Algazel (+1111) de Arabische neoplatonisten vernietigend weerleggen. Volgens Algazel was de God van de filosofen niet de God van de koran, de God die tot ieder mens sprak, hem oordeelde en liefhad. In zijn visie waren de conclusies waartoe de menselijke logica zonder leiding van buiten af konden leiden onverenigbaar met de door de profeten aan de mensheid geopenbaarde waarheden.
Na hem zal de aristotelische logica door de meer rationalistisch ingestelde theologen aanvaard worden als de grondslag van hun methodologie.