andrebogaert.be

We moeten het sacrale opnieuw uitvinden en een plaats geven in ons leven. We moeten de betovering van Galilei breken. Dat zegt professor Stuart A. Kaufmann, bioloog en biochemicus aan verschillende universiteiten in de VS.
Volgens hem is Galilei (de Amerikanen gebruiken zijn voornaam Galileo) de man, die aan het begin staat van de moderne wetenschap, gegroeid uit de verlichting, en aan het bakermat van de seculiere maatschappij, waarin wij hier in het Westen leven. Maar ook aan het begin van een aantal misvattingen over de verhouding tussen geloof en wetenschap…

De moderne wetenschap herleidt (‘reduceert’) de hele werkelijkheid tot een samenspel van fundamentele partikels. Vandaar dat Simon Pierre Laplace (een Frans wiskundige, die stierf in 1827) al in de negentiende eeuw kon zeggen dat de mens eens in staat zou zijn heel de toekomst en het verleden van het universum te berekenen (‘compute’!). Dat reductionisme is echter volgens de auteur van het artikel inadequaat: de partikels van Laplace wijzen slechts op dingen die gebeuren, niet op opvattingen, waarden of handelingen.
Het tevoorschijn komen (emergence) van die opvattingen, waarden of handelingen kan niet worden herleid tot de fysica, meer nog: niet alles wat op deze aardkloot gebeurt wordt beheerst door de zogenaamde natuurwetten. Hier moeten we de betovering (the ‘spell’) van Galilei doorbreken: de evolutie van de biosfeer, de economische ontwikkeling, de geschiedenis van de mens kan niet worden beschreven door middel van natuurwetten alleen. Hier heerst iets, wat je creativiteit zoudt kunnen noemen, een creativiteit die inherent is aan onze wereld (ik denk hier spontaan aan het boek van de Franse filosoof, Bergson: “L’évolution créatrice”, dat ik jaren geleden heb bestudeerd).
Het inzicht dat niet alleen de natuurwetten maar ook een vorm van creativiteit alles op deze wereld verklaart kan ons helpen om de kloof tussen geloof en wetenschap (het verstandelijk redeneren) te dichten. Want voor de auteur staan de god of goden, waarin zovele mensen hier op aarde geloven slechts symbool voor die creativiteit (hij is van oordeel dat God een schepping is van de mens zelf), en kan de wetenschapper dus voeling krijgen met de vele mensen, die wel in een God geloven. Wetenschap alleen kan ons dus niet tot de waarheid brengen, zoals Galilei beweerde: we hebben behoefte ook aan het sacrale, aan spiritualiteit, aan een globale ethiek (dieper en wijder dan zuiver ‘humanisme’) om te verstaan wat het betekent mens te zijn.

Het is geen gemakkelijke lectuur, dat geef ik toe. Maar ik vind het wel een verdienstelijke poging om de verhouding tussen geloof en denken (of tussen geloof en wetenschap) wat meer uit te klaren.

Hoe denken de ouderen onder ons over dat fameuze jaar 1968, waarin de verbeelding aan de macht kwam? Naar mijn gevoel overheersen bij hen vandaag de dag eerder negatieve meningen: een tijd van politieke onrust (denk maar aan de oorlog in Vietnam), van puberaal verzet tegen gezag, van afbraak van waarden enz.enz. Het zijn de meningen van mensen, die nu aan de macht zijn, in het zog van de reactionaire politieke klasse met Reagan en Thatcher. De meningen van mensen, die van onze wereld een bijna hopeloze knoeiboel hebben gemaakt.
Nu, veertig jaar later, hebben we meer dan ooit de verbeelding nodig, die de studenten van 68 inriepen om hun onvrede en protest met de bestaande wereld uit te schreeuwen. Hopelijk is 68 meer toekomst dan verleden!

Binnenkort worden wellicht weer heel wat reizigers en vakantiegangers gegijzeld door een staking van de twee spoorbonden, ACV-transcom en ACOD-spoor. En op de koop toe dreigt de onafhankelijke vakbond OVS de dag ervoor ook te staken. Dat is geen goed nieuws noch voor de gebruikers van de trein noch voor de vakbonden zelf. Soms lijkt het verschil tussen vakbondseisen en corporatistische eisen flinterdun.

Toch staat het onomstotelijk vast: zonder de vakbonden hadden we nooit kunnen spreken van een ‘solidaire samenleving’. En dus heeft Luc Cortebeeck, ACV-voorzitter, het bij het rechte eind als hij zijn boek die titel meegeeft. Lees maar even mee op de website van Pala. Ik voel me een beetje beschaamd dat ik niet (meer) wist dat er nu zoiets bestaat als het IVV, een internationaal vakverbond, dat alle syndicale krachten in de wereld bundelt in één globale vakbond. Hoogstnodig in deze geglobaliseerde wereld, die maar al te dikwijls vrij spel geeft aan de grote ondernemingen die vooral uit zijn op winst en goedkope arbeid.

We hebben het hier al dikwijls gehad over de Joodse lobby in de VS en hun nefaste invloed op de politiek zowel van de VS als van Israël zelf. Daarom is het meer dan tijd dat progressieve Joden, die voorstander zijn van een tweestatenoplossing, van zich laten horen. Het is wellicht niet toevallig dat dit gebeurt in de aanloop naar de nieuwe presidentsverkiezingen.

Regelmatig verschijnen hier in de media berichten over de alarmerende afname van biodiversiteit in de wereld: iedere dag verdwijnen tientallen diersoorten en het aantal bedreigde diersoorten neemt verontrustend snel toe. Dit moet natuurlijk op rekening worden geschreven van de mens, de meest succesrijke diersoort, die zich in de laatste tweehonderd jaar explosief heeft vermenigvuldigd en de hele wereld voor zich opeist, ten koste van de rest.
Vandaar natuurlijk de botsing tussen diegenen die deze trend willen ombuigen en diegenen, die zich bekommeren om de mens, vooral dan de economisch zwakkere. Want het is aan dit voorbeeld van India duidelijk: vooral de inheemse, arme bevolking moet het ontgelden, de rijken ontlopen zoals altijd de dans.
Al duizenden mensen, vooral woudbewoners, hebben hun huis en haard moeten verlaten, miljoenen inheemsen staat hetzelfde lot te wachten, als de regering haar plannen voor conservering doorzet.
Als je het mij vraagt, een reuzengroot probleem: kiezen voor de inheemse woudbewoners met hun leef- en voedingsgewoonten, of kiezen voor de resterende Bengaalse tijgers, olifanten of neushoorns. Hoezeer de natuur me ook ter harte gaat, als ik moet kiezen, kies ik voor de eerste. De wildernis, waar mens en dier in onderling evenwicht samen leeft, lijkt onherroepelijk te verdwijnen, toch zeker in India. Tenzij men uit respect voor die mensen, die eeuwenlang met die dieren hebben samengeleefd, middelen en methodes vindt om dat samen-leven te redden en te laten voortduren. Dat zal niet gemakkelijk zijn, want ook in India staat de tijd niet stil.

Hebben de nazi’s hun afkeer van de joden gehaald bij de islamisten (meer bepaald bij de Mufti van Jeruzalem) of is het omgekeerd? Twee boeken, door Duitsers geschreven, peilen naar de oorsprong van het antisemitisme dat in het Duitsland van Hitler zo’n ramp betekende, niet enkel voor de Joden, maar voor de hele mensheid. John Rosenthal bespreekt het boek van Klaus Gensicke: “Der Mufti von Jerusalem und die Nationalsozialisten”.
Hoe graag de huidige islamophoben het zouden hebben, het is weinig waarschijnlijk dat Hitler zijn rampzalige ideeën over de Joden heeft overgenomen van het in zijn ogen toch minderwaardige Arabische ras. Al moet gezegd worden dat de Mufti van Jeruzalem tijdens de oorlog in Berlijn blijkbaar er vurig voor gepleit heeft dat de Duitsers geen joden zouden laten vertrekken naar Palestina, maar ze integendeel naar Polen zouden zenden, waar ze “onder controle” konden worden gehouden…. En dat hun nederlaag in Alamein de Duitsers wellicht heeft verhinderd Palestina binnen te trekken en ook daar de Joden aan te pakken.
In de beginjaren van de Islam, heeft Mohammed het in Medina aan de stok gekregen met de Joden, die zich niet wilden schikken naar de nieuwe wetten in de eerste islamgemeenschap. Sindsdien is het blijkbaar niet meer goed gekomen tussen de moslims en de joden, helaas. En met de situatie in het huidige Palestina ziet het er niet naar uit dat het vlug beter zal worden.

Is het ‘atheisme’ meer dan een negatie van een bepaald geloof in God of in goden? Die vraag stelt zich de Zweedse auteur van een artikel over de wedergeboorte van de religie en betoverend materialisme.
De context waarin hij die vraagt stelt is duidelijk: sinds een paar decennia zijn in deze ‘postmoderne’ wereld twee vormen van religie, de Islam (vooral de soennitische tak ervan) en het christendom (de pinksterbeweging) aan een heroveringstocht bezig. Beide vormen van religie gaan uit van de overtuiging dat zij de Waarheid verkondigen, en hebben anti-intellectualistische trekken: ze zijn bv. beide tegen theologie als rationele explicitering van het geloof. De seculariseringsgolf in de wereld is blijkbaar gestopt. In plaats van het moeilijke woord ‘secularisering’ gebruikt de auteur liever het woord: ‘onttovering’ (“Entzauberung”, term door de filosoof Max Weber ingevoerd, nog onlangs ook door Dennett gebruikt in de titel van één van zijn boeken: Breaking the spell). De wereld van vandaag wordt opnieuw ‘betoverd’, komt weer onder de betoverende aantrekking van de religie.

Toch vormt Europa juist daarin een uitzondering: daar breken de vormen van moderne ‘betovering’ door de religie niet echt door. Daarom gaat de auteur op zoek naar een visie op atheisme, die een betoverende invloed kan hebben op mensen, die niet onder de indruk komen van de betovering van de religie maar voor hun visie op de wereld steunen op de verworvenheden van de moderne rationaliteit. Die visie kan elementen van de religie opnemen, integreren zonder daarom noodzakelijk ook te geloven in wat die religie voorhoudt. De auteur verwijst naar een aantal Europese auteurs, die dikwijls als verklaarde atheisten over religie schrijven, hij verwijst ook naar een discussie tussen Habermas en Ratzinger, de huidige paus.

Het is geen gemakkelijke lectuur, dat stuk van die Zweed Sven-Eric Liedman. Maar het raakt een problematiek aan die alle moderne, rationeel denkende mensen op één of andere manier aangaat. Je kan je verstand op nul zetten, gaan dwepen en geloven in wonderlijke verhalen over God, schepping en laatste oordeel. Maar als je dat niet (meer) kunt of wilt (en zo lopen er heel veel rond, niet alleen in Europa!), waar kom je dan met je denken terecht? Wat betekent dan geloven in de toekomst? Waar moet je ethiek dan vandaan komen? Misschien reikt dit artikel je een paar instrumenten aan om er verder over na te denken en te discussiëren.

Het fenomeen ‘fundamentalisme’ vind je natuurlijk niet enkel bij de moslims of de christenen, ook bij de Joden is het een belangrijke factor in het sociale en politieke leven van vandaag, in Israël en de VS uiteraard, maar ook in ons land, in Antwerpen.
Waar dat fundamentalisme vandaan komt en hoe het werkt, vind je beschreven in de recensie van een pas verschenen boek. Het bestaat geen twijfel over dat de ontwikkeling van de wereld van morgen voor een groot stuk zal worden bepaald door deze vormen van ‘geloof’, vanuit welke religie ook. Daarom lijkt het me meer dan belangrijk dat we er mee bezig zijn, want ze vormen een ernstige bedreiging voor de emancipatie van het menselijke verstand en de uitdagingen waar we in de toekomst mee zullen te maken krijgen.

Wat de rol van de kerk betreft: na de ontdekking verleenden enkele pausen aan de Spaanse kroon vérstrekkende rechten, o.a. het patronato real of rechten om bij de vacatures van aartsbisschoppen en bisschoppen kandidaten aan de paus voor te dragen : dit kwam in feite neer op een benoemingsrecht voor deze functies. De kroon had dus de kerk in Latijns Amerika in haar macht. En ze heeft daar ruimschoots gebruik van gemaakt: de kerk heeft de pacificatie en bekering van de Indianen voor mekaar gebracht; ze speelde een overheersende rol in het maatschappelijk leven en was economisch een grote macht.
Het ambtenarenkorps daarentegen was vrij zwak, het bestond uit mensen, die probeerden zichzelf (en hun familie) te verrijken ten einde na hun term in het vaderland van een goed pensioentje te kunnen leven. Slicher van Bath: “De grote afstand tussen het moederland en het Peruaanse vicekoninkrijk en ook de zwakte van het bestuur in Spanje hadden tot gevolg, dat er op het platteland in Peru en Bolivia schanddalige toestanden heersten van plundering, afpersing en onrecht. Het Spaanse bewind was hiervan op de hoogte, maar onmachtig iets te doen. Het bemoedigende is dat de hele koloniale geschiedenis door er personen zijn geweest, tot vice-koningen toe, die op de wantoestanden hebben gewezen en die hebben geprotesteerd” (p. 59) Het leger betekende ook niet zoveel: het moest enkel dienen om de Britten, Fransen en Nederlanders van de kusten weg te houden.

Na de onafhankelijkheid, in de negentiende eeuw, was het probleem van de verhouding tussen kerk en staat het meest prangende in de Latijnsamerikaanse landen, en wel door de centrale plaats, die de kerk innam in het geestelijk en maatschappelijk leven. In de meeste landen kwamen politiek twee partijen op de voorgrond: de liberalen, meestal antikerkelijk en de conservatieven (met nationalistische opvattingen inzake de kerk). De liberalen wilden de macht van de kerk breken, o.m. door de scheiding van kerk en staat te propageren en door kerkelijke goederen te nationaliseren. In de negentiende eeuw hebben er veel kerkvervolgingen plaats gehad, de meest bekende is wel die van Mexico. De conservatieven wilden op nationalistische basis het koninklijk patronaat voor zich opeisen, wat op de tegenstand van Rome stuitte, en de kerk materieel aan zich onderwerpen (door gedwongen leningen enz.)
De nieuwe politieke machthebbers hebben de corruptie van hun koloniale voorlopers overgeërfd en de toenemende macht van de staat, in de loop van vorige en deze eeuw, toont dan ook een toename van corruptie, willekeur en partijdigheid.

De ruimtelijke en culturele barrière tussen moederland en Amerika was zeer groot. Voor de staat was het vooral de ruimtelijke barrière die hem parten speelde; en hij heeft daarboven nog een culturele in het leven geroepen, nl. de tegenstelling tussen de Spanjaarden en de Creolen ofte in Amerika geboren Spanjaarden. Daardoor is de staat in Amerika een vreemd element gebleven, iets wat na de onafhankelijkheid niet is veranderd: de staat is nog steeds iets wat er niet is voor alle onderdanen, maar alleen een middel van overheersing en uitbuiting voor een kleine groep.
Voor de kerk is de culturele barrière het grootst geweest: de taal en de vermenging van culturen, die het gevaar van syncretisme en voortleven van heidense gebruiken bijzonder groot maakte. Die culturele barrière heeft de staat echter blijkbaar nooit gezien…

Ik had, eerlijk gezegd, nog nooit gehoord van John Burrow, historicus in Oxford, maar het boek dat nu van hem is verschenen, “A History of Histories” is ongetwijfeld de moeite waard. De recensent overloopt zijn boek en de ideeën over geschiedenis die er aan ten grondslag liggen. En als amateur historicus (ik heb nu eenmaal geen diploma geschiedenis) kan ik me er helemaal in terugvinden. Te meer dat hij o.m. verwijst naar E.P. Thompson en zijn “The making of the English Working Class” uit 1963. Ik heb het geluk gehad die Thompson in de jaren tachtig te ontmoeten en te leren kennen als een uiterst vriendelijke man, die hoogst begaan was met vraagstukken van vrede en oorlog.
John Borrow doorloopt in zijn boek de hele geschiedenis van de geschiedenis, van de eerste echte historici (in de moderne zin van het woord), de Grieken Herodotos en Thycidides, tot de annalisten in de twintigste eeuw. Hij is specialist in de geschiedschrijving van de achttiende en negentiende eeuw, zowel Engelse als Franse historici.

Een heel belangrijk artikel over het belang van de ‘stammencultuur’ in het Midden-Oosten. Stam als een in segmenten opgedeelde geslachtslijn, met de connotaties van vete, conflict, tegenstelling, eer. En dat vooral binnen een samenleving zonder echt centraal staatsgezag, dat het geweld monopoliseert. Een samenleving die men kan omschrijven als een ‘geordende anarchie’. En als voorbeeld verwijst de auteur naar de Anbarprovincie in Irak en Waziristan in Pakistan.
In oorsprong is de jihad dus misschien geen gevolg van de Islam, maar de Islam een godsdienst die de jihad als cultureel stam-gegeven heeft gebruikt om zich te verspreiden, en om strijdende stammen te verenigen tegen een gemeenschappelijke vijand.
Willen we het Midden-Oosten van vandaag leren begrijpen, zo zegt de auteur van dat artikel, dan moeten we ons verdiepen in de regels en realiteit van het leven in gesegmenteerde stammen. Daarmee reageert hij op auteurs zoals Edward Saïd, die na de laatste wereldoorlog het denken van de antropologen in termen van ‘stam’ en ‘geslacht’ betitelde als ‘oriëntalisme’ en typisch Westerse kijk op de problemen in het Midden-Oosten.

Op het Latijnsamerikaanse continent is de geschiedenis van de drie eeuwen van afhankelijkheid er één van de vermenging van drie verschillende beschavingen: de Europese in haar Iberische vorm, de Indiaanse en de Afrikaanse. De confrontatie en synthese gebeurde op het gebied van de religie, de taal, de kunst, de staatkundige inrichting, de economie, de sociale structuur en de techniek. De Europese beschaving wist zich door de verovering en de latere invloed van immigranten een dominerende positie te verwerven, maar zowel de Indiaanse als de zwarte beschavingen hebben na de verovering een grote continuïteit gekend.
Door de synthese van die drie beschavingen zijn in Amerika samenlevingen ontstaan met een heel eigen karakter. De Europese invloed is het grootst gebleven op het economisch-historisch terrein. Op vele andere terreinen is de Europese invloed reeds onder het koloniale regime gaan verminderen.

In tegenstelling tot Europa is in Latijns Amerika de kerk de overheersende factor geweest tot in de negentiende eeuw. En op kunstgebied is het vooral de barok geweest, die in die landen heeft gebloeid, een barok die vermengd is met kenmerken die doen denken aan de vroege middeleeuwen in Europa, dus een soort “middeleeuwse barok”: een wat werelds getinte vroomheid vermengd met allerlei uitingen van volksgeloof, een hiërarchische sociale structuur, een voornamelijk theologisch en juridisch gerichte wetenschap, een besloten mercantilistische economie en een “reruralisatie” (d.w.z. een verplattelandsing van de steden).