andrebogaert.be

Zonder een minimum aan materiële goederen kan geen mens lang in leven blijven: in functie daarvan is ook materieel welzijn een voor-waarde, aangepast weliswaar aan de behoefte van elke afzonderlijke mens. Maar – dat weten we onderhand wel allemaal – we botsen vandaag voortdurend op de grenzen van de mogelijkheden van onze aarde. Daarom alleen al is er van ons een zekere terughoudendheid te verwachten: we kunnen met zijn allen niet alles hebben en alles nastreven, niet onbeperkt eigendom bezitten, niet onbeperkt blijven reizen en overal ter wereld op vakantie gaan, niet onbeperkt voedsel van over de hele wereld blijven importeren…
Het soort ongelijkheid dat berust op het al of niet bezitten van materiële goederen, is van alle tijden. Het was een economisch gegeven, dat geleid heeft tot ontelbare oorlogen en klassestrijd. In onze huidige eengemaakte wereld is het echter meer dan ooit een bron van grote onrechtvaardigheid geworden. Wij in het Westen, die hier dank zij o.m. het socialisme een min of meer aanvaardbare gelijkheid hebben bevochten, kunnen ons niet meer wegsteken achter het feit dat we er geen weet van hebben dat in de wereld daarbuiten miljoenen mensen nog een mensonwaardig bestaan leiden, onderworpen aan ziekte, honger, onwetendheid en alle andere denkbare en ondenkbare kwalen. We kunnen ons niet meer opsluiten in een geïndustrialiseerde wereld waarin we samen knusjes kunnen genieten van onze overdaad aan voedsel, gadgets, vakantiegenoegens en geld. Zelfs de superrijken onder ons kunnen zich gelukkig ook niet meer wegsteken in belastingsparadijzen.
Desondanks blijven we de rest van de wereld koloniseren, niet meer op de oude negentiendeeuwse manier, maar economisch, politiek, cultureel. Het is dus de hoogste tijd om daar bij stil te staan, daarover ‘verontwaardigd’ te zijn, en onze manier van leven grondig te herzien. Dat moet niet enkel individueel gebeuren, maar ook en vooral collectief, en moet dus de eerste bekommernis zijn van de politiek. De huidige crisis toont echter wel aan dat wij met zijn allen en ook onze politieke verantwoordelijken er nog moeten aan beginnen…

Voor-waarden voor een waardevol leven

Voor de meerderheid van mensen op deze planeet is zin geven aan hun leven een niet te onderschatten opgave. Ofwel is het aanbod van het leven hier op aarde zo mager – door ziekte, honger, armoede enz. -, dat ze wel moeten teruggrijpen naar een externe zin onder de vorm van één of ander geloof in een god of goden aan wie ze dat leven danken; ofwel is de vraag zo groot dat dit leven met al zijn beperkingen en onvolkomenheden onmogelijk aan hun verwachting kan beantwoorden.
Daarom zijn aan een waardevol leven, dat zin en betekenis kan hebben, een aantal voor-waarden verbonden, waar wij met ons allen verantwoordelijk voor zijn.

De eerste voor-waarde lijkt me de geborgenheid, van de wieg tot het graf.

De wieg. Zich geborgen, veilig omringd weten door anderen, gezin, familie, vrienden, medeburgers, mensen: vanaf zijn prilste begin moet iedereen kunnen rekenen op aandacht, zorg en liefdevolle begeleiding. Dat wil zeggen dat alles moet worden gedaan om te vermijden dat kinderen ‘ongewenst’ zijn, veel meer nog dan te vermijden dat ze gehandicapt zijn, zoals dat in de moderne geneeskunde nu voorop staat. Bovendien blijken zelfs heel jonge baby’s al gevoelig voor houdingen van ouders, voor wie er voor elkaar zijn belangrijker is dan het hebben van onnodige dingen. Ouders moeten hun kinderen aandacht en liefde geven, niet onnodige spullen om ze ‘braaf’ te houden.
In haar boek “Compassion”* schetst Karen Armstrong twaalf stappen om een medemenselijker leven te kunnen leiden. (De Nederlandse vertaling spreekt van “Compassie”, hoewel dit in onze oren eerder klinkt als ‘medelijden’ terwijl Armstrong ‘mededogen’ bedoelt). Dat mededogen kunnen we volgens haar verwerven: zie www.charterforcompassion.org. Ik zou eerder zeggen dat we dat vermogen zullen krijgen wanneer we van kleinsaf aan door mensen met aandacht en zorg omringd worden. Wie dat om één of andere reden niet te beurt valt vanaf de eerste dag van zijn geboorte, zal ongetwijfeld veel meer moeite hebben om tot een vorm van mededogen te komen. Studies over criminaliteit en ander asociaal gedrag lijken in die richting te wijzen.

Het graf. Ouder wordende mensen goed omringen is een taak niet alleen voor hun kinderen, kleinkinderen en familie, maar ook voor de grote gemeenschap. Zolang uiteraard een kwaliteitsvol leven mogelijk is; in het andere geval dient stervensbegeleiding (palliatieve zorg) en waardig sterven (euthanasie) voorop te staan, want het leven rekken vooral als het om fysische of psychische redenen door de mens in kwestie als te pijnlijk en zinloos wordt ervaren is niet verantwoord.
————————
*Karen Armstrong: “Compassie”, De Bezige Bij, Amsterdam, 2012

Inleiding

In mijn studentenjaren – heel lang geleden dus, in de jaren vijftig van vorige eeuw – waren Sartre en Camus de rijzende sterren aan de filosofiehemel. Hun visie op de mens stond op dat moment diametraal tegenover onze door een doorgedreven katholieke opvoeding ingeprente opvatting van de mens als door God geschapen en geroepen om Hem te dienen hier op aarde.
Zij zagen de mens als een wezen, geworpen in deze gewelddadige en zinloze wereld, overgeleverd aan de grillen van het lot en zelf verantwoordelijk voor eventuele zingeving. En de hel, dat waren de anderen. Een eerder onprettige idee, die wellicht het resultaat was van de twee verscheurende wereldoorlogen in het ‘christelijk’ Europa, met de vreselijke loopgravenoorlog en met de hel van Ausschwitz, om van de rest maar te zwijgen.
Het was gelukkig niet onze idee: wij waren de gelukkige bezitters van de waarheid over de mens, en wie het daar niet mee eens was beschouwden we als “ongelovig”, dus verkeerd, pervers. Als ik de wanhoop lees waarmee bv. Stephan Zweig zijn generatie beschrijft en zijn leven eindigde (in 1942)*, ben ik telkens weer verbaasd over onze naïviteit en ons ongekunstelde visie op leven en mens in onze door de katholieke kerk nog verbazend sterk gedomineerde en gesloten wereld van die jaren vijftig.

Sindsdien is er dan toch heel wat veranderd in de wereld, in onze wereld. De vanzelfsprekendheid van onze opvattingen verdween, in dezelfde mate waarin het impact van het kerkelijk denken verminderde. Het maatschappelijk bestel werd pluralistisch, de wetenschappelijke opvattingen over de mens wonnen terrein, de twijfel groeide en de moderne mens werd meer en meer geconfronteerd met zijn eigen verantwoordelijkheid. De existentialisten kregen maw wat meer gelijk: we zijn zelf verantwoordelijk voor ons leven, in een wereld die meer dan ooit bedreigend en bedreigd overkomt.

Nu ga ik er dus van uit dat het leven inderdaad geen zin heeft, tenzij wij het een zin geven. Niet dat ik iets heb tegen mensen, die de zin voor het leven buiten deze zichtbare wereld zoeken, in een geloof in een god of goden; als zij daardoor een zinvoller leven kunnen leiden, des te beter. Maar daar ga ik zelf niet (meer) van uit. Blijft natuurlijk het zoeken naar een zo zinvol mogelijk beleven van het bestaan, en de vraag in welke mate de religie (een begrip dat voor mij iets breders is dan het begrip godsdienst) ons daarbij nog kan helpen.

*Stefan Zweig: De wereld van gisteren. Herinneringen van een Europeaan. Arbeiderspers, Amsterdam, 2009