andrebogaert.be

C.III Het Rooms-katholieke paradigma van de Middeleeuwen

C.III.12 De Contrareformatie (slot)

In de zuidelijke staten van Europa werden de hervormingen van Trente vlugger doorgevoerd dan in de door het protestantisme bedreigde gebieden. De bisschoppen van Trente kwamen meestal uit die landen. En een aantal belangrijke figuren hebben daar gewerkt: Ignatius van Loyola, Teresa van Avila, Philippus Neri. Besluiten rond regionale synoden werden eenvoudig niet doorgevoerd. Rome als centrum werd versterkt: de centrale inquisitie bleef haar werk doen, de centrale boekenindex werd ingesteld met zelfs een eigen indexcongregatie. In 1600 werd Giordano Bruno op de brandstapel gebracht, Galilei op de knieën gedwongen en Descartes onder druk gezet. Daarmee was de grondslag gelegd voor de afwijzing van de natuurwetenschappen door de kerk. Tot 1835 zullen de boeken van Copernicus en Galilei op de index blijven staan.
Het belangrijkste waren nog wel de plannen tot katholieke herovering van de verloren gegane gebieden. Daartoe werd de curie in 15 ministeries (

C.III Het Rooms-katholieke paradigma van de Middeleeuwen

C.III.12 De Contrareformatie (vervolg)

Het is ook onder katholieken niet genoeg geweten dat de hervorming van de kerk onder Paulus III een echte hervorming had kunnen zijn en niet slechts een restauratie. Uiteraard is ze beïnvloed geweest door de opkomst van het protestantisme, maar in de kern was de bijbel de maatstaf voor de vele hervormers rond de paus, en wel onder invloed van mannen als Erasmus. Maar na diens dood in 1536 zet die hervorming zich helaas niet door. In 1542 wordt Rome middelpunt van de inquisitie voor alle landen, met de oprichting van het Sacrum Officium Sanctissimae Inquisitionis. Een sleutelfiguur is dan de conservatieve kardinaal Gian Pietro Caraffa, die in 1555 als paus Paulus IV de restauratie doorzet en alle vroegere ijveraars van de echte hervorming neutraliseert.

Op het concilie van Trente, dat in 1545 begonnen was en zich voortsleepte tot in 1563, waren de conservatieven in de meerderheid en hadden de gezanten van de paus het eerste woord. Het is dus niet echt een oecumenisch concilie geweest maar een pausconcilie, waar bijna uitsluitend prelaten uit Italië en Spanje aan deelnamen.
In de decreten over de leer wordt de juiste leer vastgelegd over erfzonde, rechtvaardiging, sacramenten, eucharistie, vagevuur, aflaten. In de disciplinaire decreten wordt de hervorming aangevat: over het huwelijk, de vorming van de clerus en oprichting van seminaries, benoeming en verplichtingen van bisschoppen en kardinalen, enz. Geen woord echter over de hervorming van het pausdom.
Het is duidelijk dat heel wat van die hervormingen vertrokken van de nood tot hervorming van de katholieke kerk. Maar het raam, waarbinnen die gebeurt, is de strijd tegen het protestantisme. De Contrareformatie is niet ná Trente, maar mét Trente begonnen. De binnenkerkelijke hervorming is niet een middel geweest om tot verzoening en hereniging te komen met de reformatoren, maar om ze te bestrijden. Om Europa terug te winnen voor het katholicisme.
Een voorbeeld, dat dit ten volle illustreert, is het decreet over de eucharistie. Die krijgt niet vanuit het inzicht van de reformatoren een nieuwe betekenis en vormgeving, ze wordt eenvoudig

C.III Het Rooms-katholieke paradigma van de Middeleeuwen

C.III.12 De Contrareformatie

In dit en volgend hoofdstukje bespreekt Küng de reactie van de katholieke kerk op de reformatie en op de moderniteit. Dus op de verdere geschiedenis, tot vandaag, van het Rooms-katholiek paradigma. Daarna komt hij in de volgende secties terug op het nieuwe protestants-evangelische paradigma en tenslotte op het moderne.

Tegenover de nieuwe christelijke kerken, die door de reformatie in het Westen zouden ontstaan en een geweldige religieuze, politieke en sociale dynamiek zouden ontvouwen, werd de pauskerk in het defensief gedrongen en gedwongen tot reactie. De verwachte ineenstorting van het roomse systeem bleef weliswaar uit. Wel heeft de reformatie gezorgd voor een katholicisme van middellandsezee-signatuur, in Italië en Spanje (en later in de overzeese gebieden).
Reeds vóór de reformatie was er sprake van hervorming in de kerk. De impulsen ging uit van humanisten zoals Erasmus, en vertoonden zich het eerst in Spanje. Daar hadden Ferdinand en Isabella de christelijke reconquista (herovering) afgesloten en een zuiver katholiek rijk gesticht, dat bovendien onder Karel V aan de kerstening van de nieuwe wereld zijn beste krachten wijdde. Dat ondanks het feit dat ook de inquisitie in die tijd een nieuwe impuls kreeg

C.III Het Rooms-katholieke paradigma van de Middeleeuwen

C.III. 11 De crisis van het Rooms-katholieke paradigma (slot)

De Renaissancepausen en de onmacht tot kerkhervorming

De Renaissance heeft in de kerk geen algemene ingrijpende veranderingen teweeg gebracht, tenzij men de italianisering van paus en curie als zodanig wil zien. De pausen uit die periode bevorderden vol ijver de geest van de Renaissance: één van de voorbeelden ervan is natuurlijk de Sixtijnse kapel. Van de ambitie van de vroegere pausen om over de hele wereld te heersen was slechts het bezit van een middelgroot Italiaans territorium overgebleven, één van de vijf grotere Italiaanse machtscentra naast het hertogdom Milaan, de republieken Florence en Venetië en het koninkrijk Napels. Door een frenetieke bouwwoede en bevordering van de kunst wilden de pausen zichtbaar tot uitdrukking brengen dat de hoofdstad van het christendom tenminste ook het centrum was van kunst en cultuur.
Dit ging allemaal ten koste van de hervorming van de kerk, die natuurlijk een heel andere mentaliteit had geëist van die pausen. Ze waren tenslotte heel gewone Italiaanse renaissance- vorsten, die niet terugschrokken voor intriges en moord in het besturen van hun pauselijke staat. Wie heeft al niet gehoord van de pausfamilies della Rovere, Borgia en van de Renaissancepausen Innocentius VIII en vooral Alexander VI? Zij waren zo bezig met de uitbouw van hun eigen macht, dat ze niet door hadden dat in 1517 een onbekende monnik Martin Luther zou zorgen voor een paradigmaverandering, die aan hun universele aanspraak op macht ook in het Westen voorgoed een einde zou maken.

C.III Het Rooms-katholieke paradigma van de Middeleeuwen

C.III lll De crisis van het Rooms-katholieke paradigma (vervolg)

De renaissance: een nieuw paradigma?

Het begrip

C.III Het Rooms-katholieke paradigma van de Middeleeuwen

C.III.11 De crisis van het Rooms-katholieke paradigma (vervolg)

De

C.III Het Rooms-katholiek paradigma van de Middeleeuwen

C.III.11 De crisis van het Rooms-katholieke paradigma

De triomf van het pausdom in zijn strijd tegen de keizer slaat in die dertiende eeuw relatief vlug om in een totale vernedering van de pauselijke macht. Terwijl Innocentius III in het begin van die eeuw het toppunt betekende, is voor Bonifatius VIII aan het einde daarvan de vernedering volkomen.
Kort samengevat: in 1294 wordt meer dan twee jaar nadat de vorige paus is gestorven een wereldvreemde tachtigjarige benedictijnermonnik paus: Celestinus V. Maar reeds na vijf maanden bedankt hij voor de eer en Bonifatius VIII volgt hem op. Deze laatste is een scherpzinnige jurist en onverbiddelijk machtsmens met naar het schijnt pathologische trekken. In 1296 verklaart hij in een bulle

C.III Het Rooms-katholiek paradigma van de Middeleeuwen

C.III. 10 Christelijke middeleeuwen? (slot)

De Mariaverering.

Hoezeer ook de Mariaverering tijdens de volle Middeleeuwen een enorme bloei heeft gekend, het moest gezegd: de verering van Maria heeft zich eerst in het tweede paradigma, dat van de Oosterse kerk, ontwikkeld. Daar was er een grote, oeroude traditie van verering van moedergodinnen, die ongetwijfeld aanleiding heeft gegeven tot de verering van Maria. Reeds in de 3e/4e eeuw treffen we Maria aan in een gebed en wordt de gedachtenis aan Maria in de liturgie ingevoerd.
Het kon niet anders of dit kreeg een dogmatisch staartje: in het concilie van Efese in 431 werd haar titel van

C.III Het Rooms-katholiek paradigma van de Middeleeuwen

C.III.10 Christelijke middeleeuwen? (vervolg)

Mystiek onder verdenking

Heel wat vrouwen, waaronder Hildegard von Bingen en Mechtild van Maagdenburg, hebben mystieke schriften achtergelaten. Mystiek betekent niet raadselachtig, mysterieus of eenvoudigweg religieus. Het gaat ook niet simpelweg om feiten als zweven, visioenen, extases en stigmata, fenomenen die in de negentiende eeuw door dieptepsychologen en neurologen bestudeerd en

C.III Het Rooms-katholiek paradigma van de Middeleeuwen

C. III.10 Christelijke middeleeuwen?

Het christelijk karakter van de Middeleeuwen is niet beperkt tot verhalen over pausen en keizers, machtsstrijd en kettervervolging, kruistochten en bedelorden, excommunicatie en inquisitie, universiteit en theologie.
We zouden het nog moeten hebben over de doorbraak van de gotiek in de kathedralen van Parijs, Chartres, Laon, Canterbury of Marburg, met hun spitsbogentechniek en mystiek van het licht. We zouden moeten gewagen van het alledaagse leven, dat praktisch en concreet door de kerk werd gedomineerd. Spreken ook over het gemeenschappelijke leven, in vreugde maar ook in angst. In de twaalfde eeuw bv. wordt de idee van het

C.III Het Rooms-katholiek paradigma van de Middeleeuwen

C.III.9 De grote theologische synthese: Thomas van Aquino (1225-1274) (slot)

Hoe komt het dat Thomas, die een voor zijn tijd grandioze theologische synthese heeft geschapen, toch geen nieuw paradigma heeft ingeluid in de Kerk? Het antwoord is heel eenvoudig: met zijn filosofisch-theologisch systeem heeft Thomas het Latijnse paradigma van Augustinus wel serieus veranderd maar niet vervangen. Thomas was weliswaar geen neo-augustinist (of neoplatonist) zoals bv. Bonaventura. Hij zou nooit hebben aanvaard dat ons menselijk intellect op één of andere wijze in contact stond met de goddelijke waarheden. Onze kennis gaat voor hem

C.III Het Rooms-katholieke paradigma van de Middeleeuwen

C.III. 9 De grote theologische synthese: Thomas van Aquino (1225-1274) (vervolg).

De invloed van Aristoteles is echter niet te onderschatten: Thomas gaat er van uit dat het menselijke verstand tegenover het geloof een eigen onafhankelijkheid heeft, een eigen recht, een eigen bereik. Hij zal niet meer zoals zijn voorgangers bewijzen dat het verstand naast het geloof een gegronde reden van bestaan heeft, maar omgekeerd, dat het geloof naast het verstand een gegronde reden van bestaan heeft.
Terwijl zijn leeftijdsgenoot Bonaventura, grondlegger van de oude Franciscaanse school, alle wetenschap terugvoert tot de theologie, stelt Thomas dat de wetenschap op een eigen manier tot kennis komt, en een eigen kennisbereik heeft, nl. alles wat