De vervreemding tussen beide kerken heeft zich in drie fasen voltrokken:
Het probleem is niet enkel van theologisch-dogmatische aard, integendeel: op de eerste plaats speelden historische en psychologische factoren een rol.
Er is geen datum te plakken op die breuk tussen beide kerken. Het gaat om een progressieve vervreemding, die gepaard ging met een progressieve groei van de macht van de paus. De uitbreiding van het gezag van de paus over bisschoppen en gelovigen, vooral vanaf de 11e eeuw gepropageerd door de hervorming van de kerk, was voor de Byzantijnen duidelijk in tegenspraak met hun vertrouwde traditie. Het werd hoe langer hoe klaarder dat er een nieuw, ditmaal Latijns, rooms-katholiek paradigma in de maak was naast het oecumenisch-hellenistische, waarvan Byzantium de erfgenaam was.
Enkele belangrijke factoren, die de vervreemding in de hand hebben gewerkt, zijn:
Maar de discussies gaan verder, vooral nu direct rond de persoon van Jezus Christus: hoe verhouden zich in Hem het goddelijke en menselijke wezen? Dit probleem vermengt zich met een politiekkerkelijk probleem, een machtsstrijd tussen het patriarchaat van Constantinopel en dat van Alexandrië, met op de achtergrond een rivaliteit tussen de theologische scholen van Alexandrië en Antiochië.
De Alexandrijnse school opteerde voor de totale eenheid en Godheid van de persoon van Christus; zijn menselijke natuur gaat zozeer schuil achter de goddelijke dat hij in feite slechts één natuur had, de goddelijke (Mono-physitisme). En Maria werd genoemd “Theotokos”, de moeder van God.
De patriarch van Constantinopel daarentegen, Nestorius, en de Antiocheense school hielden vast aan het onderscheid tussen goddelijke en menselijke natuur in Jezus Christus.
Het gevolg van deze verandering: in het begin van de vierde eeuw zal een strijd om de
Waaruit bestaat die volledige verandering, die zo zware gevolgen zal hebben?
Hier heeft zich de meest ingrijpende en voor de toekomst belangrijkste verandering voorgedaan: de overgang van het joodschristelijke denken over Jezus van Nazareth naar het hellenistische denken over Jezus Christus .
Origines, theoloog uit het egyptische Alexandrië van de derde eeuw na Christus, is de auteur van de eerste systematische, wetenschappelijke theologie (
Wat de maatschappelijke kwesties betreft, was de positie van de christenen niet eenduidig:
De eerste vervolging greep plaats onder keizer Nero in 64 na C.; de volgende onder keizer Domitianus (81-96), omdat die verplicht had tot een eed aan de ‘Genius’ van de keizer. Uit de brief van Plinius (van 212 na C.) blijkt dat vooral het weigeren van de keizercultus een misdaad was. De vervolgingen zijn niet systematisch en ononderbroken geweest, en niet overal zijn de christenen in de catacomben gedreven. Het aantal ‘martelaren’ (
Die nieuwe situatie zal zich ook langzaam aan uiten in de vorming van een ‘hiërarchische’ kerk, dwz. een kerk waarin onderscheid wordt gemaakt tussen de ‘clerus'(van het Griekse
Een verandering van paradigma kan gebeuren op kleine schaal, bv. de overgang van de viering van de sabbat naar de viering van de zondag. Of op middelgrote schaal: bv. de overgang van een apocalyptische visie op Christus (Christus als het einde der tijden) naar een vroegkatholieke visie (Christus als het midden der tijden). Of op grote schaal: bv. de overgang van joodschristendom naar heidenschristendom, een overgang die zich manifesteert in de leer, de instelling van de kerk en de maatschappij. Een dergelijke overgang op grote schaal grijpt plaats over een periode van verschillende jaren of eeuwen en sluit talrijke overgangen op middelgrote en kleine schaal in. Bij een dergelijke verandering gaat het ook nooit om enkelingen of eenmalige gebeurtenissen of symptomen. Wel kunnen enkelingen daarbij als katalysator een revolutionaire rol spelen.
In het geval hier is het nieuwe paradigma niet zo maar plotseling aanwezig in de derde/vierde eeuw, maar werd het reeds voorbereid en aangekondigd in de eerste eeuw na Christus.
Paulus die een jood was, zelfs een farizeeër (=een kenner en beschermer van de joodse Wet!), en zich op spectaculaire wijze bekeerde tot het geloof in Christus, speelde een sleutelrol in die overgang.
De hellenistische joden, die na de moord op hun voorman, Stefanus, naar Antiochië waren gevlucht, waren hem voorgegaan in hun opening naar de ‘heidenen’ (de niet-joden) toe. Uitgerekend in Antiochië sluiten de eerste niet-joden zich aan, en wordt de stad het centrum van de heidenmissie. Het christendom wordt daar een stadsfenomeen (een paradigmaverandering op kleine schaal!) – op het einde van de antieke tijd zullen de niet-christenen, de heidenen, pagani worden genoemd (païens in het Frans) dwz inwoners van het dorp. En de taal van het heidenschristendom in de steden wordt het
Simon, die wellicht reeds door Jezus zelf de naam ‘Kepha’ (aramees voor ‘rots’, in het Grieks Petros) kreeg, was ongetwijfeld reeds ten tijde van Jezus de woordvoerder van zijn volgelingen. Hij blijft ook nadien de eerste van de Twaalf. Toch is hier geen sprake van een exclusieve autoriteit: minstens tot aan het eerste ‘apostelconcilie’ (rond 48 na C.) heeft hij slechts samen met de Twaalf en later in samenspraak met de andere twee van de drie ‘steunpilaren’ Jakobus en Kefas en Johannes (Gal. 2.9) de leiding van de eerste gemeente in Jeruzalem.
Merkwaardig is dat Paulus in zijn Galatenbrief Jakobus als eerste noemt. En niet Petrus, die tijdens die eerste bijeenkomst van de apostelen in discussie geraakte met Paulus. Deze laatste had zich resoluut naar de bekering van de heidenen gewend en bestreed die jodenchristenen, die van de bekeerde heidenen verlangden dat ze eerst bij wijze van spreken jood zouden worden voor ze christen werden. Petrus stond voor de jodenchristenen, die zich tolerant opstelden tegenover heidenschristenen, al bleef hij verantwoordelijk voor de wetgetrouwe missie onder de joden, terwijl Paulus onder de
De eerste generatie mensen, die in Christus, de Messias, geloofden waren dus in strikte zin joden-christenen,dwz
.
Hun enig specifiek kenmerk was dat ze Jezus, de gekruisigde en door God uit de dood opgewekte, beschouwden als de ‘Mensenzoon’, de ‘Messias’, de ‘Christus’, de ‘Zoon van God’: de centrale figuur die vervulling is van alle verwachtingen die leefden binnen de joodse gemeenschap.En ze hoopten dat tenslotte het hele volk van Israël hem als zodanig zou aanvaarden.
Hun groep, gebaseerd op het geloof in die Jezus, kreeg vorm in twee basissymbolen: de doop als initiatieritus (doop ‘in de naam van Jezus’, een formule die later ontwikkelde tot ‘in de naam van de Vader, de Zoon en de Heilige Geest’, herinnering natuurlijk aan de doop van Jezus zelf) en de maaltijd, het breken van het brood, eveneens ter herinnering aan de laatste maaltijd die Jezus met zijn vrienden vierde.
In die groep mensen (