andrebogaert.be

Uit een interview met de Engelse auteur Ian McEwan van het boek ‘Atonement’ (de verfilming ervan kreeg een paar dagen geleden de Golden Globe Award voor de beste film) over atheisme en religie:

I just read a quote of yours, “Atheists have as much conscience, possibly more, than people with deep religious convictions,” and I have noticed that recently you have been talking a little more about atheism. You also contributed an essay to a new book called The Portable Atheist. What are your thoughts on the “New Atheist” movement, which has gotten so much publicity and sold so many books in the last year or so. Do you think it differs from strains of atheism in the past?

I am a little baffled as to why it is called the “New Atheism.” There is a very long tradition of free thinking, and the arguments made against religion tend to be the same but made over and over again. But I think what has happened is that there have been a number of good, articulate books–Hitchens, Dawkins, Dennett, Sam Harris, and so on. What they have discovered to their own great surprise is that in the United States, and right across the South too, there are an enormous number of people who also think this way. I don’t think they have suddenly been persuaded by this rash of books–the feelings were there anyway–but they didn’t have a voice, they didn’t have a focus. When Hitchens took his book across the Bible Belt and debated with Baptist ministers in churches, there were huge audiences, most of whom, it seems, from when they spoke to him afterwards, were somewhat irritated that the place in the United States that they lived in was called the Bible Belt. I think there was something there that people had not taken into account. Quite heartening really, given that America is meant to be a secular republic with a strong tradition of upholding all freedom of thought.

Do you see religion as ineradicable, or do you think there is a chance to change people’s minds on religion?

I think it is ineradicable, and I think it is a terrible idea to suppress it, too. We have tried that and it joins the list of political oppression. It seems to be fairly deeply stitched into human nature. It seems to be part of all cultures, so I don’t expect it to vanish. And yet at the same time, if it is built into human nature, why are there so many people who don’t believe in it? I think it is important that people with no religious beliefs speak up and speak for what they value. It is a bit of a problem, the title “Atheist”–no one really wants to be defined by what they do not believe in. We haven’t yet settled on a name, but you wouldn’t expect a Baptist minister to go around calling himself a Darwinist. But it is crucial that people who do not have a sky god and don’t have a set of supernatural beliefs assert their belief in moral values and in love and in the transcendence that they might experience in landscape or art or music or sculpture or whatever. Since they do not believe in an afterlife, it makes them give more valence to life itself. The little spark that we do have becomes all the more valuable when you can’t be trading off any moments for eternity.

© The New Republic 2008

Rond Kerstmis preken naar het schijnt zelfs de protestantse dominees over Maria als de moeder van Jezus en over het onbegrijpelijke geloofspunt van de maagdelijke geboorte. Onbegrijpelijk zoals zoveel in de wereld zelfs vandaag nog ons verstand te boven gaat.
In dit artikel wordt dit eens te meer benadrukt. Inderdaad, zonder ‘geloof’ kunnen we niet leven, want veel van wat we denken te weten, geloven we eerder en kunnen we onmogelijk verifiëren.
Maar het lijkt me niet juist onze onmogelijkheid om de maagdelijke geboorte van Jezus te begrijpen te vergelijken bv. met de onmogelijkheid om het bestaan van quarks te vatten. En dus geen onderscheid te maken tussen verschillende vormen van ‘geloven’.
Quarks zijn elementaire deeltjes, subatomaire deeltjes, waaruit de materie is opgebouwd. Wij als gewone stervelingen moeten wel geloven dat die bestaan, omdat we niet beschikken over de wetenschappelijke instrumenten om ze te achterhalen. Maar de wetenschappers hebben wel hun bestaan achterhaald en bewezen. Je kan natuurlijk vooringenomen zijn tegenover de wetenschap en het bestaan van quarks ontkennen omdat je niet gelooft in het werk van de wetenschappers. Maar dat is een gratuite houding, die je niet kan verantwoorden tenzij vanuit die vooringenomenheid.
Met het geloof in de maagdelijke geboorte is iets anders aan de hand. Dit gegeven is geen wetenschappelijk gegeven, maar een geloofspunt dat vorm kreeg in een voorwetenschappelijke tijd. En dat volgens mij dan ook een andere achtergrond heeft: het gaat terug op een denken dat heel sterk gebonden was aan ‘verhalen’, mythen die een diepe waarheid moesten meedelen. Die waarheid is hier dat de persoon van Jezus voor zijn volgelingen zo’n onschatbare, eeuwige waarde en gezag had (hij werd vereerd als de mensgeworden God) dat hij niet zoals andere mensen ‘uit vlees en bloed’ kon zijn geboren. In die waarde en dat gezag moest je geloven, niet in de mythe.
Voor de moderne tijd (ik zou durven zeggen: voor Descartes) was dat geen probleem: de inhoud en de vorm, waarheid en mythe, vloeiden ongemerkt in elkaar over en hoorden samen. De modern denkende mens heeft die in zijn denken uit elkaar gehaald, volgens mij terecht.
Maar de nood aan mythen en de wil om te geloven in mythen leeft hardnekkig voort in veel mensen, dat is duidelijk. Velen zullen dus wel blijven teruggrijpen naar die oude beproefde mythen, en ze op een moderne manier blijven verabsoluteren en verdedigen.

Een interessant artikel over een tot verbazing van velen misschien terugkerend fenomeen: de religieuze bemoeienis met de politiek. Heel de geschiedenis lang is dat zo gewoon geweest, ook hier bij ons. Blijkbaar ten onrechte hebben we de laatste decennia gedacht dat een andere tijd was aangebroken…

Een ander geluid over religie dan gisteren dat van Dalrymple, ditmaal uit Nederland. Daar heeft burgemeester Cohen een schot voor de boeg gegeven. Of liever, hij wil (naar het schijnt omwille van de houding van zijn partij, de PvdA, tegenover de moslimkwestie), gemakshalve terug naar af en verloochent dus meteen de erfenis van zijn illustere voorouder Spinoza, die op een radicale en m.i. juiste manier komaf maakte met de heersende opvattingen en de maatschappelijke dwang van de religie van zijn tijd.
Die religie, het christendom in al zijn gedaanten, beheerste het leven en denken van de mensen van die tijd (de zeventiende-achttiende eeuw) op dezelfde manier waarop de islam vandaag de dag het leven van de mensen in de moslimgebieden én bij ons beheerst of althans probeert te beheersen. Met de verlichting hebben wij in het Westen ons daar min of meer van losgemaakt, persoonlijk én maatschappelijk.
Misschien moeten we, ondanks de nieuwe -ismen, die sindsdien de plaats van de religie hebben ingenomen, en tegen die -simen in, blijven werken aan een maatschappelijke ethiek die onze democratisch samenleven op deze aardkloot kan zin en betekenis kan geven. Daarbij kunnen de religies als inspiratiebron een rol spelen, want in tegenstelling tot wat sommigen beweren, is het in de religie niet alles kommer en kwel, niet in het verleden en ook nu niet.

Toch nog even een hedendaags voorbeeldje hoe ‘religie’ in bepaalde gevallen toch wel heel sterk de verdomde toer opgaat en de afkeer en haat voor religie begrijpbaar maakt: de opvatting, gehuldigd door een kleine kerk in de VS, dat 9/11 een straf van God is voor het feit dat de VS homoseksualiteit hebben toegelaten!

De laatste jaren kennen de nieuwe atheïsten, waaronder als meest bekende Richard Dawkins en Daniel Dennett, een groot succes met hun boeken en hun verwerping van het geloof. Het geloof is een betovering, die we moeten breken. De religie is gebaseerd op een geloof in een God, die heel waarschijnlijk niet bestaat. Theodore Dalrymple, schuilnaam voor een dokter en bekende auteur van artikels in de blogosfeer, heeft, nota bene als ongelovige, zo zijn bedenkingen bij hun pogingen om de zin van het leven te doorgronden met het verstand, de rationaliteit, alleen. Volgens hem is het verwerpen van het geloof of misschien beter van elke metafysiek zowat hetzelfde als het verwerpen van onze hele westerse cultuur.

Wie regelmatig deze weblog leest, weet dat ik sterk geïnteresseerd ben in de rol die religie in het verleden heeft gespeeld en nu nog speelt in de politiek. Vooral dan de religie onder de gedaante van het fundamentalisme dat in het christendom in de VS en evident ook in de Islamwereld vandaag de dag voor spanningen, oorlog en onrust zorgt (al moet ik toegeven dat meer aardse belangen wellicht van doorslaggevend belang zijn). Interessant is daarom het artikel van een zekere Mark Lilla over de rol die de religie vandaag de dag speelt in de politiek van de VS. En waarom het juist de Verenigde Staten zijn die blijkbaar zo weinig begrijpen van de religieuze aspiraties van andere volkeren, met name van de islam. Zou het dan toch waar zijn dat, ondanks de Atlantische verbondenheid het water tussen de VS en Europa (om van de rest maar te zwijgen) toch heel diep is?

‘Head and Heart: American christianities’ van Garry Wills lijkt me een heel interessant boek te zijn. Het schetst de geschiedenis van de wording van de VS, en de rol die zowel de verlichting als het evangelisme daarin heeft gespeeld. De overgrote meerderheid van de stichters van de Amerikaanse natie waren ‘deisten’.
Deisten zijn mensen die van oordeel zijn dat het probleem van het bestaan van God enkel met het verstand kan worden achterhaald, en dat God niet tussenkomt in de wereld; het deisme is een maaksel van de verlichting in de zeventiende en achttiende eeuw, en werd/wordt heftig bestreden door de christelijke kerken, die steunen op de openbaring van God in de bijbel.
Dank zij die ‘deisten’ staat de scheiding van kerk en staat in de VS ingeschreven in de grondwet. Volgens Wills heeft die scheiding van kerk en staat in de VS er juist voor gezorgd dat de VS vandaag de dag de natie is waar de godsdienstigheid het hoogst scoort.
Sinds 2000 echter wordt die scheiding aangevochten door Bush en co., een evolutie die hoogst alarmerend is. Nog volgens Wills is die politiek van Bush het werk van Karl Rove (onlangs opgestapt als raadgever van Bush), die er in slaagde door het uitspelen van de afwijzing van abortus door katholieken en evangelische christenen hun politieke tegenstellingen te overbruggen en hen voor de republikeinse partij te winnen. Laten we hopen met Wills, dat het slechts een tijdelijk fenomeen is.

In de discussie over religie en de betekenis ervan hebben Dawkins, Dennett e.a. de laatste tijd een grote rol gespeeld. Maar ze hebben het volgens de filosoof Roger Scruton eigenlijk mis voor. Religie gaat niet over het bestaan van God, dat die hedendaagse ‘atheisten’ in twijfel trekken of ontkennen, maar over de nood van de mens aan het sacrale.
Dat hebben de mensen uit de Verlichting reeds ingezien, zegt Scruton. Religie gaat niet over een doctrine, maar over iets anders. Uitgaande van de idee dat de ‘mythe’ niet een beschrijving is van wat vroeger was maar van hoe het nu nog altijd is, heeft de anthropologie van de religie gewezen op het concept van het sacrale. Dat is o.m. door Nietsche, Rudolf Otto (“Das Heilige”), Georges Bataille, Mircea Eliade en last but not least René Girard (“La violence et le sacré”) uitgewerkt. Voor Nietsche was het christendom de godsdienst van de slaven, gebaseerd op wrok (resentiment) en leidend naar geweld. Girard draait het om: voor hem is religie niet de oorzaak van geweld en seksuele obsessie, zoals velen beweren. De religie biedt er juist een oplossing voor. De idee van de ‘zondebok’ die de door geweld verscheurde mensengemeenschap weer moet helen, past hij toe op Christus, die zichzelf opoffert en bidt om vergeving voor diegenen, die lijden onder het geweld.
Lees het interessante betoog van Scruton en vergeet ook niet (als je nog tijd en moed hebt) om even de reacties op het artikel te overlopen. Interessante stof voor discussie.

Als christenen hebben we het geleerd: bidden moeten we voortdurend. Niet enkel als we iets concreets te vragen hebben, zoals de genezing van een geliefde, of goed weer, of geluk bij de examens. Maar wat is bidden eigenlijk, en haalt het iets uit? Heel wat neurologen en andere onderzoekers hebben geprobeerd op deze vragen een antwoord te formuleren. In dit artikel worden de resultaten van dat onderzoek op een rijtje gezet. We zouden er ons goedkoop van af maken als we hier ook weer van een ‘mysterie’ zouden spreken, maar feit is wel dat we nog maar weinig afweten van wat er zich in ons brein afspeelt. Een reden te meer om te blijven zoeken.

In vraag en antwoord getuigt een man van rijpe leeftijd over zijn ervaring met het geloof, waarin hij werd opgevoed. En over het traject dat hij daarbij sinds zijn jeugd heeft afgelegd. Mij trof de directheid en de eerlijkheid van zijn antwoorden en de herkenning van zijn ervaringen in mijn eigen leven. Daarom alleen al wil ik jou ertoe aanzetten het ‘interview‘ te lezen en voor jezelf de vragen te beantwoorden.

Gaat het christendom dood? Dat vroeg de Franse historicus Jean Delumeau zich in 1977 al af. En wees gerust: de man is een eerder traditioneel katholiek.
Een moeilijke vraag, want ‘het’ christendom bestaat blijkbaar niet. Als je de geschiedenis van het christendom op deze weblog al hebt bekeken, dan weet je dat er in de loop van de geschiedenis ontelbare vormen van christendom zijn ontstaan. En bijna elk van die vormen (Küng noemt ze paradigma’s) kent tot vandaag de dag adepten, die nog steeds ‘hun’ christendom belijden. Om te weten wat de boodschap van de stichter, Jezus van Nazareth, inhoudt lijkt het aangewezen terug te gaan naar de eerste vormen: het joods-christelijk en het joods-hellenistisch paradigma, uit de eerste eeuwen van onze jaartelling. Toch blijkt zelfs dan reeds de geschiedenis van ‘het’ christendom heel complex en gevarieerd te zijn. Hiervoor verwijs ik naar het heel interessante artikel van Chris Delwaide. Op basis van ontelbare recente wetenschappelijke studies brengt Chris het verhaal van een verdeeld christendom, dat in de eerste drie eeuwen nogal grondig van gedaante is veranderd, ja zelfs voor een stuk de boodschap van Jezus heeft verdraaid en verraden.
Gaat het christendom dood? Ik geloof het niet. Daarvoor hebben teveel mensen nood aan een antidotum voor de zekerheid van hun eigen dood. En wie een beetje rondkijkt, ziet dat overal in de wereld oude en nieuwe vormen van christen-zijn, sommige hoopvol, andere schrikbarend, de kop opsteken. Daarom juist is de zogenaamde hernieuwde interesse voor het christendom m.i.nog geen goede zaak. Al blijft die wellicht een wensdroom van op macht beluste heren.

De laatste tijd is het gnosticisme als een vroeg-christelijke ketterij niet uit het nieuws geweest. Na het overweldigende succes van de Da Vincicode haalde de publicatie van een vertaling van het evangelie van Judas de voorpagina’s. Nu blijkt er onder de kenners meningsverschil te bestaan over dat ‘gnosticisme’: heeft het wel echt bestaan of is het eerder een uitvinding van de tegenstanders van deze interpretatie van het christendom, met als eerste Irenaeus van Lyon in de tweede eeuw na Chr.? Sinds de vondst van de Nag Hammadi-geschriften in 1945 beschikken we over nieuwe bronnen, die vertellen over die soms vreemde vormen van vroeg-christelijk geloof, waaronder het fameuze ‘gnosticisme’. Maar of we er veel wijzer van worden is een andere kwestie.