andrebogaert.be

h3. C.V Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd op rede en vooruitgang

h5. C.V.8 De crisis van de moderniteit (slot)

Verkeerde reacties

Op de kritiek op het

h3. C.V Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd op rede en vooruitgang

h5. C.V.8 De crisis van de moderniteit (vervolg)

Kritiek op het motto: verstand

Pas op: hier wordt niet bedoeld kritiek op de noodzaak om met het verstand adel en kerk, staat en religie te lijf te gaan. Dat was vanaf de achttiende eeuw zonder meer dringend nodig.
Maar de mens leeft niet van verstand alleen. De mens kan meer dan rekenen en meten, analyseren en rationaliseren. Blaise Pascal had al in die zin op Descartes gereageerd. Samen met het verstand zijn er ook het willen en voelen, de fantasie en het gemoed, emoties en passies. Naast het methodisch-rationele denken (

h3. C.V Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd op rede en vooruitgang

h5. C.V.8 De crisis van de moderniteit

Rond de tijd van de eerste wereldoorlog is de moderniteit in een crisis geraakt. Het is duidelijk dat de verworvenheden van de moderne tijd in de wetenschap, filosofie, technologie en industrie, staat en samenleving voor miljoenen mensen een tot nog toe ongekende stimulans tot vernieuwing zijn geweest. Maar het is even duidelijk dat deze moderne opvattingen onder het motto van verstand, vooruitgang en natie eveneens een nog nooit gekende existentiële bedreiging hebben meegebracht.

h3. C.V Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd op rede en vooruitgang

h5. C.V.7 De revoluties in Technologie en Industrie (slot)

Secularisering, individualisering en pluralisering van de religie.

De crisis van het christendom was niet onvermijdelijk. De kerk had constructief mee kunnen gaan bij de opkomst van de moderne ideeën. Ze hoefde niet perse agressief te keer te gaan en zich overal met de conservatieve lagen van de Europese samenleving te identificeren. Ze had de terreinen van filosofie, natuurwetenschap, bedrijfsleven, politiek, recht, opvoeding en cultuur kunnen vrijgeven en zelfstandig laten worden, zonder te proberen haar (middeleeuwse, of ook reformatorische) dominantie te behouden. Maar vooral de katholieke kerk heeft deze gelegenheid niet aangegrepen, en daardoor brak na de Verlichting met de Franse revolutie voor het eerst in de geschiedenis van Europa een agressief-antikerkelijke, ja zelfs antireligieuze wereldbeschouwing door. Dat dit echt niet zo moest zijn, toont de heel andere historische ervaring van de Verenigde Staten met religie.

In Europa werd zo het secularisme niet een vanuit het christelijke geloof beleefde toewending naar de wereld, maar een ideologie, die de traditionele religie misprees als zelfvervreemding van de mens en daarom al het religieuze intellectueel en politiek bestreed.

Zelfs voor gelovige christenen werd het christendom meer en meer beschouwd niet als de realiteit die al de rest bepaalde, maar als een realiteit tussen andere. Een realiteit die bovendien voor de samenleving irrelevant was geworden en hoogstens voor het individu van betekenis kon zijn.
Met natuurlijk een keerzijde: door de secularisering verloor de mens een houvast buiten zichzelf, hij werd op zichzelf teruggeworpen.
Die individualisering heeft de vraag naar zingeving verscherpt. Waar moet die vandaan komen in een wereld die geseculariseerd,

h3. C.V Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd op rede en vooruitgang

h5. C.V.7 De revoluties in Technologie en Industrie (vervolg)

Hebben de kerken de emancipatie van de vrouw belemmerd of bevorderd?

Het is niet mogelijk hierover nog algemene uitspraken te doen: de situatie in de verschillende landen en kerken was te uiteenlopend.
In de katholieke landen van Zuid-Europa betekende de tegenstand van de kerk tegen de moderne ideeën uiteraard ook de tegenstand tegen het emancipatiestreven van de vrouwen. In hun encyclieken hebben de pausen, van Leo XIII tot Pius XII, de vrouw steeds benaderd als moeder en onderdanige echtgenote. Pas met Johannes XXIII en het tweede Vaticaans Concilie komt daar verandering in, hoewel het verbod van contraceptiva nog steeds een belastend element bleef en reden voor miljoenen vrouwen om de kerk te verlaten.

In de moderne protestantse landen was de situatie van de vrouw veel complexer. Maar ook daar heerste een onbehaaglijk stilzwijgen over de rol van de vrouw in de kerkgeschiedenis. De vrouwen werden in het Duitse protestantisme actiever na het ontstaan van de protestantse diaconiebeweging, maar ook daar hadden mannen het eigenlijk voor het zeggen. Het is heel lang een gevecht gebleven tegen sterke interne kerkelijke weerstand. Het bleef doorgaans beperkt tot individuele emancipatieprocessen in de privé-sfeer, en tot de kringen van de burgerij en adel. Pas na de tweede wereldoorlog kwam een nieuw discours over gelijkberechtiging van man en vrouw op gang. Men begon aan

h3. C.V Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd op rede en vooruitgang

h5. C.V.7 De revoluties in Technologie en Industrie (vervolg)

De nieuwe situatie van de vrouw

1. Ongetwijfeld heeft het moderne, verlichte denken in de loop van de zeventiende/achttiende eeuw een einde gemaakt aan de virulente heksenwaan. En reeds in de zeventiende eeuw vinden we in de hogere kringen

h3. C.V Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd op rede en vooruitgang

h5. C.V.7 Revoluties in Technologie en Industrie (vervolg)

En de kerken?

Hoe reageren de kerken op de industriële revolutie en op de kwestie van de sociale rechtvaardigheid? Heel verschillend uiteraard, naar gelang van de landen. Gegeven echter het feit dat zowat overal

kunnen we de volgende dikwijls elkaar overlappende reacties noteren:

1 Onvermogen om de realiteit te zien: het heeft lang geduurd voor de kerken hebben beseft welke de betekenis was van de industriële revolutie. Ze zaten opgesloten in hun overtuiging de

h3. C.V Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd op rede en vooruitgang

h5. C.V.7 De revoluties in Technologie en Industrie (vervolg)

Nieuwe ideologieën: liberalisme en socialisme

In de negentiende eeuw maakten de natuurwetenschappen en de geneeskunde een ongekende vooruitgang, evenals de historische en humane wetenschappen. Niets leek een schitterende toekomst voor de mensheid nog in de weg te staan.
Tegelijk echter zorgde de autoritaire en reactionaire politiek van staat en kerk voor een ook nooit geziene ontkerkelijking en ontkerstening. Eerst bij de intellectuele klasse, daarna ook bij de arbeiders. De ene revolutie na de andere trok door Europa, met als hoogtepunt 1830, toen de bourgeoisie het haalde van de Bourbons, en 1848, de februarirevolutie in Parijs.
Die protestbewegingen werden toen meest gedragen door een nieuwe ideologie: het liberalisme. Dit liet zich inspireren door de ideeën van de Schotse theoloog Adam Smith (+ 1790) en werd gedragen door de burgerij. Vooral na de revolutie van 1848 zal de arbeidersstand (

h3. C.V Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd op rede en vooruitgang

h5. C.V.7 De revoluties in Technologie en Industrie (vervolg)

Doorbraken in technologie en industrie.

Die evolutie zal de wereld van de mens

h3. C.V Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd op rede en vooruitgang

h5. C.V.7 De revoluties in Technologie en Industrie

Frankrijk leverde met de revolutie de politieke ideeën. Engeland echter, dat een eeuw vroeger zijn

h3. C.V Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd op rede en vooruitgang

h5. C.V.6 Revoluties in Staat en Samenleving

En het Christendom?

Volgens recente analyses heeft de Franse revolutie niet zozeer op sociaal-economisch vlak, maar op politiek-sociocultureel vlak een omwenteling betekend. Daarom zijn juist de religie en de kerk er op bijzondere wijze door getroffen geweest. Meer dan de adel is de kerk het slachtoffer ervan geweest: zij verloor niet enkel haar wereldlijke macht, maar bovendien heel haar grondbezit en een groot deel van haar clerus. De grote gallicaanse traditie van een relatief zelfstandige Franse kerk werd erdoor kapot gemaakt. Ze werd opgevolgd door een steeds meer uitgesproken antirevolutionaire, rooms-paapse oriëntering met een episcopaat en priestervolk, dat zijn enige toevlucht zag in Rome

h3. C.V Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd op rede en vooruitgang

h5. C.V.6 De revoluties in Staat en Samenleving (vervolg)

Totale breuk met het verleden

Van in het begin heeft men de Franse revolutie verschillend beoordeeld. Voor de optimistische revolutionair Antoine de Condorcet, die nota bene in de gevangenis van de revolutie zou sterven, was die revolutie het toppunt van de vooruitgang. Voor de traditionalist Joseph de Maistre echter was ze een straf van God voor de goddeloosheid van de Fransen.
Ook al is men er nog niet helemaal uit, vandaag de dag is het oordeel erover meer genuanceerd. Het gaat niet op ze helemaal te verwerpen omwille van de excessen van de Sansculotten, ook niet ze op te hemelen als de consequente verwerkelijking van de idealen van Verlichting en democratie. Het is waar, de guillotine heeft onder Robespierre in tien maanden rond de 16000 slachtoffers gemaakt en kan als voorbeeld dienen voor de voor iedereen gelijke en technisch perfecte manier waarop in deze moderne tijd de doodstraf wordt voltrokken. De Franse revolutie heeft ook het aanschijn gegeven aan de totale oorlog, met zijn