h3. C.V Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd op rede en vooruitgang
h5. C.V.6 De revoluties in Staat en Samenleving (vervolg)
Toch is de positie van de religie in Frankrijk en in Noord-Amerika totaal verschillend.
h3. C.V Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd op rede en vooruitgang
h5. C.V.6 De revoluties in Staat en Samenleving
De revolutie in wetenschap en filosofie, in cultuur en theologie is niet te scheiden van de revolutie op het vlak van de politiek, de staat en de samenleving. Absolute monarchen zoals Frederik II van Pruisen of Jozef II van Oostenrijk hebben geprobeerd de Verlichting in dienst te stellen van hun absolute macht. Maar in feite kon de Verlichting niet anders dan zich tegen de absolute monarchie keren. Uit de cultuurrevolutie van de Verlichting volgde de politieke revolutie.
De Franse revolutie is hét voorbeeld bij uitstek. Onmiddellijke oorzaak ervan was de economische en sociale crisis van de jaren 1770: vergrote levensduurte, hongersnoden, werkloosheid en armoede. Katalysator was de bijeenroeping van de (sinds 1615 niet meer bijeengeroepen) Staten-Generaal op 1 mei 1789.
Wat betekende die revolutie voor het christendom? Ook al had tijdens het Ancien Régime de haat en vijandschap zich ook tegen de kerk en de clerus opgestapeld, toch was de revolutie niet op de eerste plaats tegen de kerk gericht. Slechts een kleine minderheid, de hogere geestelijkheid, had zich met het establishment verbonden, de grote hoop lagere geestelijken verklaarden zich solidair met de derde stand. Een van de belangrijkste publicaties uit die tijd kwam trouwens van een
h3. C.V Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd op rede en vooruitgang
h5. C.V.5 Theologie in moderne zin: Friedrich Schleiermacher (slot)
De sleutelbetekenis van Jezus als de Christus
Wat is dan wel het wezen van het christendom? Hier komt het:
h3. C.V Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd op rede en vooruitgang
h5. C.V.5 Theologie in moderne zin: Friedrich Schleiermacher (vervolg)
Opwerpingen tegen de opvattingen van Schleiermacher (3)
“Het christelijk geloof”
Het is een moeilijk maar heel systematisch aangepakt werk, dat uitgaat van de grondidee van
h3. C.V Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd op rede en vooruitgang
h5. C.V.5 Theologie in moderne zin: Friedrich Schleiermachter (vervolg)
Opwerpingen tegen de opvattingen van Schleiermacher (3)
Vanuit de opvatting van Schleiermacher over Christus als bewust van zijn bemiddelaarsrol werd een derde opwerping tegen Schleiermacher geformuleerd. Wordt de openbaring van God bij hem geen modus van het menselijk kennen en voelen? Wordt het geloof in Christus niet herleid tot een duidelijke algemeen-menselijke mogelijkheid? Blijft Jezus Christus nog een objectieve, historische grootheid, onderscheiden van het vrome gevoel? Of gaat de christologie (de leer over Christus) op in de psychologie?
In een werkje uit 1805:
h3. C.V Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd op rede en vooruitgang
h5. C.V.5 Theologie in moderne zin: Friedrich Schleiermachter (vervolg)
Opwerpingen tegen de opvattingen van Schleiermacher (2)
Een tweede opwerping tegen Schleiermacher: heeft hij met zijn werk de weg niet voorbereid om de theologie te laten opgaan in anthropologie? Antwoord van Küng: de theologische reflexie van Schleiermacher gaat inderdaad uit van het subject en de zelfervaring van de mens maar daarmee is de theologie nog niet gesubjectiveerd, of anthropologisch gemaakt. Schleiermacher beklemtoont van in zijn vroegste geschriften dat juist zonder die op het
h3. C.V Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd op rede en vooruitgang
h5. C.V.5 Theologie in moderne zin: Friedrich Schleiermacher (vervolg)
Opwerpingen tegen de opvattingen van Schleiermacher (1)
Maar hebben de critici geen gelijk die Schleiermacher verwijten geen theologie te bedrijven, maar onder de mom van christelijke theologie een soort filosofie, die met het christendom niets vandoen heeft? Op het einde van zijn leven (in 1968) heeft de christelijke theoloog Karl Barth deze vraag nog gesteld en open gelaten.
Küng beantwoordt deze vraag als volgt: het alternatief van Schleiermacher is niet filosofie of theologie, maar filosofie of dogmatiek. Met andere woorden: bij Schleiermacher is er inderdaad geen sprake van een dogmatische en nog minder van een kerkelijke theologie. Hij was er zich van bewust dat hij met een dergelijke traditionele theologie, die uitgaat van begrippen en opvattingen, niet moest afkomen bij die intellectuelen die de religie hadden verworpen. Hij wilde de zaak benaderen vanuit de andere kant, de ervaring van de mens. Daarom vermeed hij theologische begrippen te gebruiken. In plaats van het dikwijls verkeerd verstane woord
Binnenkort verschijnt een uitgave van het ‘Evangelie van Judas’, een manuscript dat vierhonderd jaar geleden in Egypte ontdekt werd en recentelijk te koop werd aangeboden. Het manuscript, dat in het Koptisch is opgesteld en dateert van ergens in de vierde of vijfde eeuw, was er erg aan toe en moest eerst behandeld worden, alvorens het kon worden ontcijferd. Omdat reeds in de tweede eeuw na Christus allusie wordt gemaakt op een dergelijk evangelie, zou het wel eens een heel oude tekst kunnen zijn. Hij stamt wellicht uit de omgeving van de gnostiekers. Er werd al gesuggereerd dat we dank zij dit evangelie meer zouden te weten komen over de motieven van Judas om Christus te verraden. Maar zo nieuw en sensationeel zal het wellicht niet zijn.
h3. C.V Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd naar rede en vooruitgang
h5. C.V.5 Theologie in moderne zin: Friedrich Schleiermacher (vervolg)
Want wat betekent religie voor Schleiermacher? Eerst misschien wat het niet is. Religie is geen zaak van systematisering of theoretisering, zoals filosofen misschien zouden denken. Het is ook geen zaak van geloofsformules en bewijzen, zoals de orthodoxe dogmatiekers denken. Maar ook geen zaak van moraal (
h3. C.V Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd op rede en vooruitgang
h5. C.V.5 Theologie in moderne zin: Friedrich Schleiermacher
Friedrich Daniel Ernst Schleiermacher (1768-1834) is de man, die gepoogd heeft het moderne denken te verzoenen met de godsdienst. Hij was een door en door moderne mens. Hij had geen last van de onverdraagzaamheid, waar Luther, Calvijn en de pausen uit Rome nog altijd mee worstelden; hij was vertrouwd met de moderne natuurwetenschap. En met Kant was hij ervan overtuigd dat de natuur een wetmatigheid kent, die geen
h3. C.V Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd op rede en vooruitgang
h5. C.V.4 De revoluties in cultuur en theologie (slot)
De theologie zelf blijft natuurlijk niet onberoerd door deze cultuurrevolutie. De traditionele theologie komt in een crisis terecht, veroorzaakt vooral door de bijbelwetenschap, die een taboe doorbreekt dat zelfs de reformatoren hadden bewaard: zij onderwerpt de schrift zelf aan een historisch-kritische analyse. Met de vraag: wat steekt er in de bijbel aan werkelijk historische waarheid? Een heel andere vraag dan die van de reformatie, die de vraag had gesteld: wat zit er in de bijbel aan religieuze waarheid tegenover de kerkelijke tradities?
De moderne bijbelwetenschap kende reeds in de zeventiende eeuw een begin, met het boek van een zekere Richard Simon, tijdgenoot van Descartes en Galilei: “Histoire critique de l’Ancien Testament’ (1678). Daarin betoogde Simon dat de vijf boeken van Mozes (de Pentateuch) niet door één man konden zijn geschreven, maar uit verschillende bronnen samengesteld waren. Simon wilde met zijn boek een bijdrage leveren in het debat rond de onverenigbaarheid van gegevens uit de bijbel met ontdekkingen in astronomie en fysica: de bijbel is geen leerboek van fysica, kosmologie of biologie! De reactie van de katholieke kerk was hevig: Bossuet veroordeelde het boek, Simon werd uit zijn orde gezet (hij was Oratoriaan) en zal zijn leven eindigen in… Amsterdam. Daarmee verhuisde de kritische bijbelexegese uit de Roomse kerk, met alle gevolgen vandien.
In het protestantisme vond kritische bijbelexegese meer genade, vanuit de traditie van de reformatie, in een Duitsland, dat verschillende confessies kende en waar de Verlichting later doorbrak en op minder tegenstand stootte. Het is in Duitsland, dat de ‘moderne’ theologie, de verlichtingstheologie zal ontstaan. De historische bijbelwetenschap zal er breken met de opvatting, gehuldigd door de Rooms-katholieke kerk, maar ook door de lutherse en calvijnse orthodoxie, dat de bijbel woordelijk (bijna mechanisch-magisch) geïnspireerd was. De historisch-kritische theologie zal er ook ontstaan, die de theologie volledig wetenschappelijk wil benaderen en de bijbel totaal ondogmatisch wil verstaan. Met interpretaties van Jezus, die onvermijdelijk shockerend overkwamen. Bijvoorbeeld die van de professor Hermann Samuel Reimarus (18e eeuw), dat Jezus de politieke bevrijder van Israël wilde zijn en de Messias van een wereldlijk hemelrijk maar deerlijk mislukte en stierf op het kruis; en dat zijn volgelingen in hun ontgoocheling dan een groot bedrog pleegden, door zijn verrijzenis te ensceneren.
h3. C.V Het paradigma van de Moderne Tijd, georiënteerd op rede en vooruitgang
h5. C.V.4 De revoluties in cultuur en theologie (vervolg)
De Verlichting als cultuurrevolutie
De achttiende eeuw wordt de eeuw van de Verlichting, dwz – volgens Kant – het uittreden van de mens uit de onmondigheid, waar hij zelf schuld aan had. Hebt de moed uw eigen verstand te gebruiken! Deze leuze richt zich tegen de kerkelijke autoriteiten van alle confessies, die het denken tot dan toe beheersten. Ze betekent een ware revolutie in de cultuur, een revolutie die voor het christendom enorm ingrijpend is. In de tijd van Luther, Calvijn en het concilie van Trente beïnvloedden de religieus-theologische en kerkelijke voorschriften de politieke, economische, sociale en culturele processen. Nu is het omgekeerd: kerkelijke organisaties, vroomheidbewegingen en theologie worden meer en meer bepaald door politiek-economisch-sociaal-culturele factoren. Bovendien beginnen cultuur en religie uit elkaar te drijven. Dat is het begin van een toenemend allesbepalend proces van voor het christendom bedreigende ‘verwereldlijking’. Die zal leiden tot ontkerkelijking, ja zelfs tot ontkerstening.
De basis voor dit seculariserings- en emancipatieproces, dat hebben we reeds gezien, was al in de volle middeleeuwen gelegd. Thomas van Aquino had al met behulp van Aristoteles gekozen voor de