andrebogaert.be

Het eeuwenoud debat tussen wetenschap en religie gaat onverminderd verder. Soms heb ik de indruk dat we hier te doen hebben met totaal gescheiden werelden zijn: enerzijds de wetenschappers, die slechts aanvaarden als ‘waarheid’ datgene wat hun wetenschappelijke kijk op de werkelijkheid hen diets maakt; anderszijds de gelovigen, die slechts als ‘waar’ aanvaarden dat wat de bijbel of de koran of welk ander religieuze leer hen als ultieme werkelijkheid voorstellen. En inderdaad: er zijn wetenschappers, die niet verder kijken dan hun wetenschappelijke neus lang is, en er zijn helaas meer dan genoeg ‘gelovigen’, die zweren bij de bijbel of de koran, en zich in alle bochten wringen om hun bijbels geloof te verzoenen met de vele vanzelfsprekendheden in onze huidige wetenschappelijke wereld.
Maar zoals in de politiek al genoeg is bewezen dat je die niet mag overlaten aan de extremen, omdat het dan zonder meer de verkeerde kant opgaat (als Irak niet kan overtuigen, dan toch Gaza), zo moet de discussie tussen wetenschap en geloof het midden houden, ver van de fundamentalisten van welke kant ook, anders ontspoort ze eveneens. Dat lijkt me zowat de boodschap van deze celbioloog Frederick Grinnell.

Onlangs stelde één van mijn lezers de vraag:

Wie zich wil verdiepen in het denken rond de verhouding tussen wetenschap en geloof, kan hier zijn gading vinden. Wellicht kom ik daar later op terug…!

We moeten het sacrale opnieuw uitvinden en een plaats geven in ons leven. We moeten de betovering van Galilei breken. Dat zegt professor Stuart A. Kaufmann, bioloog en biochemicus aan verschillende universiteiten in de VS.
Volgens hem is Galilei (de Amerikanen gebruiken zijn voornaam Galileo) de man, die aan het begin staat van de moderne wetenschap, gegroeid uit de verlichting, en aan het bakermat van de seculiere maatschappij, waarin wij hier in het Westen leven. Maar ook aan het begin van een aantal misvattingen over de verhouding tussen geloof en wetenschap…

De moderne wetenschap herleidt (‘reduceert’) de hele werkelijkheid tot een samenspel van fundamentele partikels. Vandaar dat Simon Pierre Laplace (een Frans wiskundige, die stierf in 1827) al in de negentiende eeuw kon zeggen dat de mens eens in staat zou zijn heel de toekomst en het verleden van het universum te berekenen (‘compute’!). Dat reductionisme is echter volgens de auteur van het artikel inadequaat: de partikels van Laplace wijzen slechts op dingen die gebeuren, niet op opvattingen, waarden of handelingen.
Het tevoorschijn komen (emergence) van die opvattingen, waarden of handelingen kan niet worden herleid tot de fysica, meer nog: niet alles wat op deze aardkloot gebeurt wordt beheerst door de zogenaamde natuurwetten. Hier moeten we de betovering (the ‘spell’) van Galilei doorbreken: de evolutie van de biosfeer, de economische ontwikkeling, de geschiedenis van de mens kan niet worden beschreven door middel van natuurwetten alleen. Hier heerst iets, wat je creativiteit zoudt kunnen noemen, een creativiteit die inherent is aan onze wereld (ik denk hier spontaan aan het boek van de Franse filosoof, Bergson: “L’évolution créatrice”, dat ik jaren geleden heb bestudeerd).
Het inzicht dat niet alleen de natuurwetten maar ook een vorm van creativiteit alles op deze wereld verklaart kan ons helpen om de kloof tussen geloof en wetenschap (het verstandelijk redeneren) te dichten. Want voor de auteur staan de god of goden, waarin zovele mensen hier op aarde geloven slechts symbool voor die creativiteit (hij is van oordeel dat God een schepping is van de mens zelf), en kan de wetenschapper dus voeling krijgen met de vele mensen, die wel in een God geloven. Wetenschap alleen kan ons dus niet tot de waarheid brengen, zoals Galilei beweerde: we hebben behoefte ook aan het sacrale, aan spiritualiteit, aan een globale ethiek (dieper en wijder dan zuiver ‘humanisme’) om te verstaan wat het betekent mens te zijn.

Het is geen gemakkelijke lectuur, dat geef ik toe. Maar ik vind het wel een verdienstelijke poging om de verhouding tussen geloof en denken (of tussen geloof en wetenschap) wat meer uit te klaren.

Is het ‘atheisme’ meer dan een negatie van een bepaald geloof in God of in goden? Die vraag stelt zich de Zweedse auteur van een artikel over de wedergeboorte van de religie en betoverend materialisme.
De context waarin hij die vraagt stelt is duidelijk: sinds een paar decennia zijn in deze ‘postmoderne’ wereld twee vormen van religie, de Islam (vooral de soennitische tak ervan) en het christendom (de pinksterbeweging) aan een heroveringstocht bezig. Beide vormen van religie gaan uit van de overtuiging dat zij de Waarheid verkondigen, en hebben anti-intellectualistische trekken: ze zijn bv. beide tegen theologie als rationele explicitering van het geloof. De seculariseringsgolf in de wereld is blijkbaar gestopt. In plaats van het moeilijke woord ‘secularisering’ gebruikt de auteur liever het woord: ‘onttovering’ (“Entzauberung”, term door de filosoof Max Weber ingevoerd, nog onlangs ook door Dennett gebruikt in de titel van één van zijn boeken: Breaking the spell). De wereld van vandaag wordt opnieuw ‘betoverd’, komt weer onder de betoverende aantrekking van de religie.

Toch vormt Europa juist daarin een uitzondering: daar breken de vormen van moderne ‘betovering’ door de religie niet echt door. Daarom gaat de auteur op zoek naar een visie op atheisme, die een betoverende invloed kan hebben op mensen, die niet onder de indruk komen van de betovering van de religie maar voor hun visie op de wereld steunen op de verworvenheden van de moderne rationaliteit. Die visie kan elementen van de religie opnemen, integreren zonder daarom noodzakelijk ook te geloven in wat die religie voorhoudt. De auteur verwijst naar een aantal Europese auteurs, die dikwijls als verklaarde atheisten over religie schrijven, hij verwijst ook naar een discussie tussen Habermas en Ratzinger, de huidige paus.

Het is geen gemakkelijke lectuur, dat stuk van die Zweed Sven-Eric Liedman. Maar het raakt een problematiek aan die alle moderne, rationeel denkende mensen op één of andere manier aangaat. Je kan je verstand op nul zetten, gaan dwepen en geloven in wonderlijke verhalen over God, schepping en laatste oordeel. Maar als je dat niet (meer) kunt of wilt (en zo lopen er heel veel rond, niet alleen in Europa!), waar kom je dan met je denken terecht? Wat betekent dan geloven in de toekomst? Waar moet je ethiek dan vandaan komen? Misschien reikt dit artikel je een paar instrumenten aan om er verder over na te denken en te discussiëren.

Een tijd geleden verwees ik hier naar een bijdrage over de houding van de Islam ten opzichte van de wetenschap. In dit artikel heeft de auteur het eveneens over die verhouding, bij de bespreking van een boek van Muzaffar Iqbal: “Science and Islam”.
De wetenschap, door de moslims beoefend, is volgens Iqbal meer geweest dan een commentaar op de van de Grieken overgeërfde wetenschappelijke kennis. En ook na de twaalfde eeuw (maw na de dood van Al-Ghazali in 1111) heeft de wetenschap niet helemaal het veld geruimd voor de uit de Koran overgeleverde wijsheid. Het is duidelijk dat tot in de vijftiende eeuw moslims met wetenschap bezig waren. Maar daarna was het gedaan, zo zelfs dat in deze eeuw het tijdschrift Nature kon schrijven dat de moslimlanden maar uitblinken in drie domeinen: de ont-zouting, de valkenjacht en het fokken van kamelen!
Blijft dat moet worden uitgelegd hoe het mogelijk is dat de moslimwereld na de vijftiende eeuw tot stilstand is gekomen, en zich in de laatste eeuwen totaal heeft laten overklassen door het Westen. Iqbal is er zich van bewust dat een antwoord op die vraag nog heel wat studie en onderzoek vereist. Ik vind het wel merkwaardig hoe heel wat van de aangehaalde ‘geleerden’ uit de moslimwereld, ook mensen uit een vrij recente tijd, een curieus mengsel vertonen van wetenschap en ontstellend bijgeloof.

Enkele beschouwingen bij het feit dat vandaag de dag ‘de’ wetenschap gezien wordt als een soort geloof, een soort moreel systeem, dat dicteert wat we moeten doen en laten. Dit is volgens Frank Furedi totaal verkeerd. Wetenschappelijke bevindingen zijn nooit absoluut, kunnen steeds worden tegengesproken of veranderd. Maar in deze tijd, waarin geloof en moraal niet meer vaststaan en bij veel mensen aan waarde hebben ingeboet, grijpt men al te gemakkelijk naar ‘de’ wetenschap, als een soort absolute gids voor gedrag en meningen. Ten onrechte dus.

Niet zo lang geleden werd nog algemeen geloofd – op gezag van de bijbel en van bijbelkenners zoals bisschop Usher uit Ierland – dat de aarde slechts ongeveer 6000 jaar oud was. Iets wat tussen haakjes nog vandaag door heel wat mensen wordt geloofd, hoe onwaarschijnlijk het wetenschappelijk ook mag zijn.
De geschiedenis van de pogingen van de wetenschappers in de laatste twee eeuwen om de leeftijd van de aarde te bepalen zegt veel over hoe de wetenschap te werk gaat en zich ontwikkelt. Het artikel van Richard A. Fortey over het boek van Pascal Richet: “A natural history of time” (uit het Frans vertaald) is daarom interessant en stimulerend.

“Amicus Plato, magis amica veritas” (Aristoteles): ik hou van Plato maar nog meer van de waarheid.

Het artikel waarnaar ik hier verwijs is geschreven door een zekere William Saletan, die zichzelf een ‘liberale republikein’ noemt en als zodanig bekend raakte door zijn protest tegen de herverkiezing van Bush als president.
De titel vraagt enige verklaring: ‘liberaal’ betekent bij ons zo ongeveer ‘links’. Het creationisme is een theorie die de bijbelse verklaring over het ontstaan van de mens verdedigt tegenover de bevindingen van de moderne wetenschap (de evolutietheorie). Zoals de creationisten menen dat hun theorie meer recht doet aan de menselijke waarden van gelijkheid, solidariteit enz., zo verdedigen volgens Saletan de ‘liberalen’ vandaag hun theorie over rasgelijkheid tegen de aanvallen van mensen als James Watson, de fameuze bioloog (die mede het DNA ‘ontdekte’). Die James Watson heeft onlangs ophef gemaakt door te beweren dat het IQ van zwarte mensen lager is dan dat van blanken, m.a.w. dat het IQ ook iets met de genen zou te maken hebben (en niet enkel met cultuur of opvoeding enz.)
Volgens Saletan is de reactie daarop van veel wetenschappers en van mensen zoals u en ik ingegeven door een taboe: wie zegt wat Watson beweert is een racist en dus zeg je dat niet. Terwijl het volgens Saletan althans gewoon de waarheid is. Alleen moet je ze goed begrijpen. Ik laat het aan de lezer over te oordelen over zijn argumenten en op zoek te blijven gaan naar de ‘waarheid’.
Een reactie op dit artikel en op het probleem in het algemeen: artikel over het Flynn-effect: de Nieuw-Zeelander Flynn beweert dat de IQ niet zozeer de kwaliteit meet van het verstand van iemand maar van de omgeving waarin hij leeft.

In de bespreking van het boek van ene professor Chris Frith over de werking van ons brein stelt de psycholoog Stuart Derbyshire dat onze hersenen niet de ultieme dragers zijn van ons kennen en onze vrije wil. We zijn met andere woorden niet de slaven van onze zintuigen of totaal onderworpen aan de werking van de zenuwknopen in ons brein. Waar ons kennen en vrije wil dan werkelijk vandaan komen en hoe we welke werkelijkheid waarnemen zal wel nog een tijdje duister blijven. Misschien zullen we het ‘mysterie’ ervan nooit helemaal doorgronden. Maar de moderne wetenschap en techniek maakt al veel onderzoek mogelijk en dat is hoogst interessant.

Tot in de veertiende eeuw bloeide in Bagdad wetenschap en filosofie. De Mutazila-strekking legde nadruk op het rationele denken, ook over religieuze kwesties. Ze werd echter in de veertiende eeuw overvleugeld en monddood gemaakt door de traditionalisten en conservatieven. En sindsdien is de wetenschap in de wereld van de Islam een zwak beestje. Dat ligt volgens de Pakistaanse professor Pervez Amirali Hoodbhoy van de universiteit in Islamabad aan het feit dat autonoom wetenschappelijk kennen staat tegenover het heteronome kennen, dat berust op het gezag van heilige boeken enz. Sinds zevenhonderd jaar wordt de islam door dat laatste gedomineerd, zoniet geterroriseerd. De laatste decennia steekt het machtiger dan ooit de kop op, mede dank zij de houding van het Westen.
Lees het artikel van de heer Hoodbhoy: het kan ons inspireren om onze houding tegenover de islam en ook tegenover het eigen fundamentalisme (dat vooral in Amerika maar ook hier de kop opsteekt) te bepalen en te corrigeren!

Ter dankbare herinnering aan één van mijn beste vrienden, die onlangs overleden is:

Geert was een diep-gelovige man, die in de figuur van Jezus van Nazaret een man zag die op eminente wijze uitdrukking had gegeven