andrebogaert.be

2.1 Beschrijving van de soort

Gaan we meer dan vijftig duizend jaar terug in de prehistorie van de mens, dan stuiten we op fossielen, die afkomstig zijn van een soort mensen, dat duidelijk verschilt van de homo sapiens sapiens. Het gaat om de homo sapiens neanderthalensis, zoals hij nu wordt genoemd.

Toen in 1856, drie jaar vóór het verschijnen van Darwin’s Origin, in de Neandervallei bij Düsseldorf in Duitsland een fossiele schedeldoos en dijbeenderen werden gevonden van een wezen dat duidelijk primitiever aandeed dan de huidige mens, interpreteerde men die vondst op de meest uiteenlopende manieren: volgens sommigen was dit fossiel afkomstig van een wilde man uit een barbarenras, volgens anderen van een primitieve soort, of van een individu met pathologische kenmerken. Pas later, toen de vondsten van soortgelijke mensen toenamen, begon men minder uit zijn nek te kletsen. Een belangrijke vondst van de Neanderthaler was de man van Spy (België) gevonden in 1886, die de geleerden ervan overtuigde dat men inderdaad met een verschillende soort mens te doen had en niet met geïsoleerde genetische uitzonderingen.
Maar lang kreeg de fameuze Neanderthaler het odium mee van een mens, die op een aap geleek. Inderdaad, vergeleken met de homo sapiens sapiens, heeft de Neanderthaler een langere schedel, een relatief laag voorhoofd, een ontwikkelde beenwal (boven de ogen), een vooruitstekend (prognaat) gezicht met een dikke neus en een naar achteren wijkende kin. Zijn schedelinhoud is gemiddeld iets groter (1500 cm3) dan die van de homo sapiens sapiens. Hij was blijkbaar sterk gespierd, het spaakbeen is ten opzichte van de opperarm vrij kort, zoals ook het kuitbeen ten opzichte van het dijbeen. Deze kenmerken worden door sommigen gezien als voordelig voor het trotseren van koude, iets wat voor deze mens die zich verspreidde over het vrij koude Europa een pluspunt was.


De meeste fossielen van de Neanderthaler zijn gevonden in Europa, maar ook in het Nabije Oosten, voornamelijk in Iran en in Israël werden fossiele resten van deze mens gevonden. Samen met de fossielen werden werktuigen gevonden, die alle uit eenzelfde cultuur stammen, het Mousterien genoemd (naar de grot bij Le Moustier in de Dordogne, waar de eerste herkenbare verzameling van die ‘industrie’ werd gevonden): uit vuursteen gemaakte afslagen die van een kernsteen werden afgeklopt en dan bijgewerkt tot spitsen, messen en schrabbers, gebruikt naar men vermoedt voor het slachten en villen van dieren en het maken van werktuigen uit hout en ander zacht materiaal.
Blijkbaar hebben de Neanderthalers in de ruwweg 100.000 jaar van hun verblijf hier op aarde (van 120.000 tot 35.000 v.C.) op gebied van werktuigen nauwelijks enige evolutie gekend. Wel moet worden gezegd dat onlangs in Frankrijk Neanderthalers werden teruggevonden samen met materiaal dat voor de rest bij homo sapiens sapiens-fossielen werd aangetroffen. En in het Nabije Oosten heeft men Mousterien-werktuigen gevonden bij fossielen van anatomisch ‘moderne’ mensen.
Verder blijkt ook dat Neanderthalers hun doden begroeven (in een graf in Iran werden zelfs bloemen aangetroffen), en dat ze het vuur kenden.

Konden ze ook spreken? Dat wordt door sommigen betwijfeld (de superioriteit van de homo sapiens sapiens zou o.m. te danken zijn geweest aan de taal, die deze laatsten konden hanteren…), maar een vondst in Israël heeft dan weer anderen doen besluiten dat de Neanderthalers konden spreken: in 1983 vond men in Kebara (Israël) een bijna intact geraamte van een Neanderthaler, dat lag in een smal graf. Moshe, zoals de man werd genoemd, miste wel de meeste van zijn onderbenen en zijn schedel (de onderkaak en één boventand waren er wel). Er was ook nog één beentje erbij, dat overal elders ontbreekt omdat het het enige been is in het menselijke skelet dat niet met een ander is verbonden, maar met het strottenhoofd: het hyoid been, dat een belangrijke component is van het anatomische apparaat dat spreken mogelijk maakt. Uit de aanwezigheid van dat beentje zou kunnen worden besloten dat de Neanderthalers inderdaad de taal kenden.

1.d.5 Sedentaire levenswijzen

Volledig sedentaire gemeenschappen zoals Catal Hüyük kwamen in de periode tussen 10.000 en 6.000 v.C. tot bloei in gebieden waar voldoende regen viel om gewassen te kunnen verbouwen. In de Levant (o.a. Syrië, Israël, Jordanië en Libanon) ontstonden al eerder sedentaire gemeenschappen. Een sedentair bestaan leidt meestal tot bevolkingsgroei (als gevolg van grotere vruchtbaarheid of van een geringere kindersterfte) en tot veranderingen in de verhoudingen tussen de mensen onderling. Mensen die zich voortdurend moeten verplaatsen delen hun bestaansmiddelen met elkaar en maken geen ruzie over grondgebied. Wanneer ze zich eenmaal ergens vestigen, vliegen ze elkaar in de haren over grondgebied en bes+taansmiddelen en ontstaat er behoefte aan een nieuwe maatschappelijke structuur, die het mogelijk maakt in conflictsituaties te bemiddelen. De gemeenschap komt bijeen om erover te praten, er ontstaat een openbaar leven, het gewoonterecht maakt plaats voor wetgeving en de eenvoudige gemeenschap ontwikkelt zich tot een complexe maatschappij.

1.d.4 Rotsschilderingen

Het is de homo sapiens sapiens van het paleolithicum, die de grotten beschilderde waar de laatste eeuw zoveel om te doen is geweest: grotten vooral in Noord-Spanje (o.m. Altamira) en Midden- en Zuid-Frankrijk (o.m. Lascaux in de Dordogne en de in 1994 ontdekte grot Chauvet-Pont d’Arc). Men schatte de ouderdom van die kunst op 10

Vandaag, 7 december, begint in Buenos Aires een internationale conferentie over klimaatsverandering. Juist nu verschijnt een wetenschappelijke studie uit Groot-Brittanië, die wijst op een duidelijke relatie tussen klimaatsverandering (met name de hete zomer van 2003) en menselijke activiteit. Misschien goed om eens over na te denken. Ondertussen heeft de Verenigde Staten op die conferentie verklaard dat ze niet van plan zijn het Kyoto-verdrag te onderschrijven.

1.d.2 Megalithische culturen

Tijdgenoten en voorlopers van de IJsman hebben in heel Europa landbouwgemeenschappen en culturen uitgebouwd: de vele vondsten in graven en nederzettingen van siervoorwerpen en (sier?)wapens getuigen van een reeds sterk ontwikkelde samenleving, waarin het verschil tussen rijk en arm groter wordt naarmate de beheersing van technieken met koper en brons groter wordt en edele metalen zoals goud worden gebruikt. In deze periode ook (dus rond 4000 v.C.) worden de dolmens, menhirs en andere megalithische bouwsels opgericht (Stonehenge in Engeland, ‘tempels’ in Malta enz.), dwz nog vóór de eerste pyramiden in Egypte en de grote bouwwerken van de Myceners het licht zagen!

1.d.3 Catal Hüjük (in Turkije): oudste nederzetting?

Een treffend voorbeeld van een nog wat oudere grote nederzetting van mensen die het jagers- en nomadisch bestaan hadden ingeruild voor een sedentair bestaan, is de nederzetting van Catal Hüyük in Anatolië (Turkije).

Ze maakte een bloeiperiode door van 7000-6500 v.C. tot ongeveer 5650 v.C. Ongeveer 5000 mensen hebben er geleefd: ze bedreven akkerbouw, domesticeerden dieren, weefden wol, vlas en grassen, hakten en polijstten stukken steen tot werktuigen, maakten kralen, fraaie houten vaten, eenvoudig aardewerk en sieraden van koper en lood. De ‘stad’ is gebouwd als een bijenkorf, met huizen die uit één vertrek bestonden en met behulp van een ladder vanaf het dak werden betreden. Er zijn geen straten, pleinen of openbare gebouwen. Elk huis werd zorgvuldig onderhouden, afval werd op kleine binnenplaatsen gestort en elk huis had een haard, een oven en langs de oostelijke muur een groot slaapgedeelte. Onder deze slaapgedeelten, die altijd op rood geschilderde palen stonden, werden de vrouwen van de gemeenschap begraven, soms met hun kinderen. Onder de slaapplatforms in andere delen van de kamer bevonden zich de graven van mannen en kinderen, die echt nooit samen begraven werden. Ongeveer een kwart van de huizen had een functie als heiligdom en was voorzien van kunstzinnige decoraties – muurschilderingen met de hoorns en koppen van stieren, reliëfs in pleisterwerk van godinnen en religieuze beeldjes. Hier zijn ook rijke graven gevonden.
De bewoners van Catal Hüyük aten hoofdzakelijk plantaardig voedsel: gerst, erwten, tarwe, amandelen, appels en pistachenoten. Ze maakten wijn van bessen, hielden schapen, koeien en geiten om hun melk en hun vlees en kenden misschien yoghurt en honing. Aan de godinnen offerden ze graan en kunstvoorwerpen (beeldjes), maar nooit levende wezens. De gevonden weefsels en aardewerken voorwerpen zijn de oudste ter wereld en met grote vaardigheid en kunstzinnigheid gemaakt.
De stad bestaat uit twaalf lagen, omdat meer dan duizend jaar lang nieuwe huizen op de oude zijn gebouwd. Toch zijn er geen sporen van oorlog en geen wapens gevonden.
Het ontbreken van een gemeenschappelijke zaal of openbare ruimte en de uniformiteit van de huizen wijzen op een anarchistische samenleving zonder leiders of een centraal gezag. Uit de positie van de slaapplatforms en hun graven zouden we kunnen afleiden dat de vrouwen de ‘eigenaars’ waren van de huizen en de kinderen. Omdat ze bovendien waarschijnlijk iets langer leefden dan vóór hen vrouwen uit andere gebieden, stonden ze vermoedelijk in hoog aanzien. Sommigen van hen waren wellicht priesteres. (Het stuk over Catal Hüyük komt uit het boek van Marilyn French: Een vrouwelijke geschiedenis van de wereld, p.35-37)

1. d. Beschrijving van de culturen

1.d.1 De Man in het ijs.

Tijdens het neolithicum (dat pour le besoin de la cause nog eens is opgedeeld in een vroeg-, midden- en laatneoliticum) heeft de economie van de mens een fundamentele ommekeer gekend: van jagen en verzamelen ging de mens over op landbouw en veeteelt: dit is de zgn. neolithische revolutie, die evenwel niet (zoals bij de term ‘revolutie‘ spontaan wordt gedacht) in een kort bestek plaats greep, maar een paar duizend jaar in beslag nam.

Sinds 1991 beschikken we over een uitermate interessante getuige van de voorhistorische mens in dit laat-neolithicum: de man in het ijs, een 5000 jaar oud skelet dat gevonden werd in de Alpen op de grens tussen Oostenrijk en Italië, en dat uitzonderlijk goed bewaard werd dank zij een samenspel van koude (sneeuw en ijs) en wind.
Het zou mij te ver voeren een volledige beschrijving te geven van Oetzi, de ‘troetelnaam’, die de onderzoekers hem gaven. Kort gezegd komt het hierop neer: deze man van wellicht 35-40 jaar oud, ongeveer 1m.60 groot, kwam zo’n 5300

1. c. Indeling van de culturen

De talloze opgravingen van

1.b. Iets over datering.

Tot vóór 1949 moest de archeoloog voor de datering van vondsten beroep doen op allerlei omringende, begeleidende elementen, die vergelijking mogelijk maakten: de plaats waar iets gevonden werd, dateerbare munten of stukken ceramiek enz. Hoe ouder iets was, hoe moeilijker te dateren.
In 1949 vond Walter Libby, een geleerde die aan het Manhattanprojekt (de uitvinding van de atoombom) had meegewerkt, een nieuwe methode tot datering uit: de radiocarbon- of radiokoolstof methode. C 14 is een isotoop die in de atmosfeer voorkomt en door organische stoffen wordt opgenomen in een vrijwel constante hoeveelheid. De radioactiviteit ervan breekt langzaam af wanneer de organische stof (plant, dier, mens) sterft. Libby berekende dat de halvering van de radioactiviteit gebeurde in de loop van 5.568 jaar. Volgens die methode kunnen dus organische fossielen tot 50.000 jaar oud vrij nauwkeurig worden gedateerd. Het directe gevolg van deze ontdekking was dat de ouderdom van de eerste landbouwnederzettingen in één klap verdubbeld werd: terwijl men vroeger dacht dat de oudste landbouwnederzettingen dateerden van ongeveer 4000 jaar v.C., bleken die nu 7500 tot 8000 v.C. te zijn begonnen (de opgravingen van Kathleen Kenyon in Jericho in 1956).

Voor de fossielen, ouder dan 50.000 jaar, is men aangewezen op isotopen met een langere halfwaardetijd, zoals de rubidium-strontium-methode (RB, 48,8 miljard jaar), de kalium-argon- methode (K, 1,2 miljard jaar), de uranium-lood-methode (U, 4,6 miljard jaar). Met deze methoden kan men vrijwel alles van de geschiedenis van de aarde dateren, maar met enkele beperkingen: de nauwkeurigheid is minder groot, en de materialen moeten met veel zorg worden gekozen.

Er zijn nog andere dateringsmethoden, o.m. de studie van het stuifmeel.

1.a. Vondsten

Homo sapiens sapiens: naam die in de paleoanthropologie(=wetenschap, die zich bezig houdt met de studie van de fossielen van de prehistorische mens) gegeven wordt aan de onmiddellijke voorouder van de historische mens. Men neemt algemeen aan dat hij al minstens 50.000 jaar op de aarde rondloopt. Maar er zijn vermoedens dat die mens er al veel langer is: o.m. in Israël werden fossielen teruggevonden van mensen, die ouder zijn dan 100.000 jaar en toch zeer sterk de trekken vertonen van de “latere” homo sapiens sapiens. Waarschijnlijk leefde hij tegelijkertijd met zijn onmiddellijke voorganger, de homo sapiens Neanderthalensis, maar is hij pas bij het uitsterven van deze (rond 50.000 jaar geleden) een succesnummer geworden.

De eerste vorm van de homo sapiens sapiens in Europa is de mens van Cro-Magnon, gevonden in 1868. Cro-Magnon is een plaatsnaam nabij Les Eyzies in de Dordogne (Frankrijk), de streek waar ook later de grot van Lascaux werd ontdekt. De Cro-Magnons waren groot (180 cm), hadden een moderne schedel met een grote inhoud (1600 cm2), het achterhoofdsbeen is afgerond en ze hebben een hoog gelaat, een goed gevormde kin en een minder uitgesproken prognathie (het vooruitsteken van kin en jukbeenderen). Ze zien er precies uit zoals wij, alleen milieu en cultuur verschillen.
(wordt vervolgd)

Na de beschrijving van de ontdekking van de evolutie in de achttiende-negentiende eeuw, en de bevestiging ervan door de wetenschap in de twintigste eeuw, komen we nu toe aan een beschrijving van de (voorlopige) stand van zaken betreffende de vondsten van de verschillende soorten prehistorische mens, waarvan – helaas misschien of beter: gelukkig maar – nog enkel de laatste, de homo sapiens, op aarde rondloopt.

Inleiding:

We zouden voor de geschiedenis van de prehistorische mens te werk kunnen gaan volgens de chronologie van de vondsten van menselijke fossielen. En dan zouden we moeten beginnen bij de eerste vondst, de Neanderthaler, waarvan het eerste fossiel in 1856, drie jaar vóór het verschijnen van de Origin van Darwin, in Duitsland (in het