Volgens Albert Hourani (Een geschiedenis van de Arabische volkeren, p. 98) is het onderscheid tussen de intellectuele elite en de massa een gemeenplaats geworden in het Arabisch denken (zie GESCHIEDENIS VAN DE ISLAM, deel II (9). Dat onderscheid bestaat blijkbaar niet alleen tussen beide groepen, maar zit ook in de geest van de Arabische intellectuelen zelf. Zie daarvoor het artikel van Khalid al-Maaly in de Berliner Zeitung. Een Engelse vertaling vind je hier.
De laatste jaren verschijnen steeds meer studies over het bewustzijn en over de evolutionaire oorsprong ervan. In het volgend artikel bespreekt de auteur een boek over die kwestie. De auteur ervan, Nicholas Humphrey, stelt, als ik het goed begrepen heb, de hersenen gelijk aan bewustzijn, en maakt daarbij een onderscheid tussen de perceptie (perception) van iets (het zien, horen, voelen of ruiken van iets), wat volgens hem totaal onbewust gebeurt, en de gewaarwording (sensation) (de act van het zien, voelen, horen of ruiken) die een activiteit is van het brein. Dat laatste is zonder meer het bewustzijn. Dat bewustzijn is er oorzaak van dat we van een ‘zelf’ kunnen spreken. Hij stelt dus het verstand (the mind) gelijk aan de hersenen (the brain). De recensent John R. Searle, professor van filosofie aan de universiteit van Berkeley (California), heeft daar zo zijn bedenkingen bij.
De Mutazila in de islam
Onder de Abassiden (in het Bagdad van de achtste eeuw) kende de theologie een hoogtepunt. Uit die tijd stamt de strekking, die de naam Mutazila meekreeg. Het ging om mensen, die tegenover de traditionele theologie een rationele theologie voorstonden.
De traditionele theologie werd beoefend door de Hadieth-geleerden (Hadieth staat voor gedocumenteerde traditie van de lessen en handelingen van de profeet Mohammed, niet in de koran vastgelegd, maar door zijn naaste metgezellen en familieleden opgetekend). De radicaalste vertegenwoordigers ervan waren de Hanbaliten, waarover later sprake.
De Mutazila echter wilden beroep doen op het menselijke verstand. Ze combineerden de Griekse filosofie (vooral dan Aristoteles) met het islamitisch denken, de koranexegese. Ze maakten een onderscheid tussen datgene wat de mens kent vanuit de openbaring en dat was hij uit zichzelf kent. Tot dat laatste behoorde de kennis van het bestaan van God. Ze werkten allerlei rationele Godsbewijzen uit, met een leer over Gods eigenschappen en attributen. Ze wilden hoegenaamd niet de openbaring vervangen door de rede, maar ze wel met de rede verstaan, verklaren en grondvesten, om ze te verdedigen tegen de joden en christenen. En één van de opmerkelijkste strijdpunten voor hen was de opvatting dat de Koran geschapen was, en niet zoals de traditionalisten beweerden als woord van God een eeuwig attribuut van Hem, en dus ongeschapen.
Eeuwen dus voor in het christelijke westen mensen als Thomas van Aquino hetzelfde zou proberen voor de christelijke openbaring, kende de Islam reeds een poging om openbaring en verstand met elkaar te verzoenen!
Helaas voor de islam hebben in de tiende eeuw de traditionalisten het gehaald en zal hun theologie in de soennitische islam tot vandaag de dag de leidende school blijven.
Een tijd geleden heeft paus Benedictus XVI ophef gemaakt door in een rede voor de universiteit van Regensburg de theologen in het christendom en de islam op te roepen tot het gebruik van het verstand in hun zoektocht naar God. Eerst en vooral: hij had beter verwezen naar de Mutazila en aan de islam een oproep gericht om die traditie weer op te nemen, in plaats van een sneer aan te halen van een in het nauw gedreven Byzantijnse keizer uit de veertiende/vijftiende eeuw en zo de moslims nodeloos op stang te jagen.
En vervolgens: sinds de mens hier in het Westen met zijn verstand zijn oorsprong en zijn omgeving is beginnen bekijken en bestuderen, is zijn wereldbeeld en
Over de vanzelfsprekendheid van het bestaan van God.
Voor Mohammed en zijn tijdgenoten was het bestaan van God (of van goden) vanzelfsprekend. Dat werd niet in vraag gesteld. Evenmin als dit tot de dag van vandaag in kringen van gelovigen van allerlei pluimage in vraag wordt gesteld. Voor samenlevingen of mensengroepen, waar het logisch en wetenschappelijk denken nog niet is doorgedrongen, lijkt dit normaal te zijn.
De prewetenschappelijke mens (om hem zo maar te noemen) wist zich omringd door een macht (of machten), die hem volledig oversteeg en beheerste. Die overweldigende macht ervoer hij op de eerste plaats in de grootsheid én het geweld van de hem omringende natuur. Die natuur werd dan ook geduid als schepping van een almachtige God (of goden) of als uitdrukking van hun macht. Hij probeerde zich daartegen te beschermen door de gunst van die God (of goden) te verwerven via allerlei riten en bezweringen.
Voor de Grieken, die het rationele denken plaatsten tegenover het mythische, begonnen de problemen. We zien daar voor het eerst een aantal Griekse
Verdedigers van het absolute recht op vrije meningsuiting hebben er weer een kluif bij: de Engelse historicus Tony Judt, professor in Europese geschiedenis aan de universiteit van New York, kreeg twee keer een verbod tot spreken. Judt, nota bene zelf een Jood, is te kritisch tegenover de staat Israël. De Joodse lobby in de VS heeft er dus een stokje voor gestoken.
Brave new World.
Mohammed als mens
De stichter van de Islam is volgens de orthodoxe leer van de Islam geen wonderdoener of halve god: hij is gewoon een mens, met zijn talenten en zijn gebreken. Maar hij heeft de gave zijn Arabische volk te inspireren en te organiseren. En hij is vooral diegene, die zijn volk een boek heeft geschonken: de Koran. Dit boek schildert het beeld van een transcendente God die de bron is van alle kracht en goedheid in de menselijke wereld die hij heeft geschapen. Het is het boek van de openbaring van Gods wil middels een reeks profeten die gezonden waren om de mens te waarschuwen en terug te voeren naar zijn ware zelf als dankbaar en gehoorzaam schepsel; het is het boek van Gods oordeel over de mensen aan het einde van de tijden en van de beloning en de straf die uit dat oordeel voortvloeien.
Over twee aspecten van het begin van de Islam wil ik het in de volgende bijdragen wat uitvoeriger hebben: eerst en vooral over de vanzelfsprekendheid van het bestaan van God voor de moslims, te beginnen met Mohammed (wat natuurlijk ook geldt voor joden en christenen) en over de Koran.
Zijn wetenschap en geloof met elkaar te verzoenen? Of scherper gesteld: zijn de bevindingen van de hedendaagse wetenschap over het heelal, de mens en hun oorsprong te verzoenen met een geloof in God, zoals dat door joden, christenen en moslims (om me maar tot die drie categorieën te beperken) wordt beleden? Een God, die de wereld heeft geschapen, die vereerd wordt, die voorgesteld wordt als persoonlijk of transcendent of beide? Een geloof, dat naast het bestaan van een God ook nog een hele speciale kijk op de wereld en op de geschiedenis als te geloven voorschrijft? Om het bij het christendom te houden: dat God is mens geworden, dat Christus uit een maagd is geboren, dat ons allen een laatste oordeel te wachten staat, enz. enz. Voor de katholieken komt daar wellicht nog specifiek bij: dat de paus onfeilbaar is, dat Maria ten hemel op opgenomen, dat er een vagevuur, een hemel en een hel bestaat? (over het voorgeborgte lijkt men zelfs in Rome twijfels te hebben).
In een nieuw boek “The God delusion” (“God als misleiding”) giet Dawkins nog wat olie op het vuur om zijn gekende these te verdedigen: nee, “geloof ” is in het licht van de wetenschappelijk kennis gewoon misleidend.
Nu, Dawkins is een mens zoals jij en ik, heel misschien wel iets verstandiger, meer belezen en beter schrijver, maar een mens: je moet hem dus niet geloven omdat hij Dawkins heet, maar eventueel omdat hij goede argumenten heeft. Daarmee doet hij op de eerste plaats beroep op ons rationele denken, wellicht toch wetend dat religie niet direct daarmee verbonden is maar eerder een fenomeen uit de verborgen wereld van onze gevoelens, intuïties, angsten enz. Of die wereld ook enig bestaansrecht en realiteitsgehalte heeft, naast de rationele kennis en het wetenschappelijk onderzoek? Ik vermoed van wel, ook al ben ik blij dat iemand als Dawkins ertoe bijdraagt dat een groot aantal, zoniet alle, dogma’s en leerstellingen van de drie monotheïstische godsdiensten (om van de andere even te zwijgen) naar de prullenmand kunnen worden verwezen.
Mohammed en Mekka
Dit overnemen van een ‘heidense’ gewoonte (de pelgrimstocht naar Mekka) werd vergemakkelijkt door het geloof dat Abraham de grondlegger was van een verheven monotheïstisch geloof en van het heiligdom van Mekka. Abraham, niet meer gezien als jood of als christen, maar als gemeenschappelijke voorvader van beiden en ook van de moslims.
Die kwestie van Mekka is ook het gevolg van een gewapend conflict met de leden van de Qoeraysjstam in die stad, een conflict dat eindigde met een overwinning van de gemeenschap van Abraham in Medina. Weldra zullen de leiders van Mekka waar voor hun geld kiezen en hun stad in de handen geven van Mohammed. Maar Medina bleef zijn hoofdstad. En de leden van de Qoeraysjstam zullen de eerste volgelingen van Mohammed nog kopzorgen blijven baren…
Dat de islam en niet het christendom de Arabische volkeren veroverde, is wellicht mede te wijten aan het feit dat het christendom zich heel vlug heeft losgescheurd van het jodendom (de Semitische cultuur) om zich aan te passen aan de gewoontes en zeden van de Europese volkeren. Deze ontwikkeling wordt toegeschreven aan Paulus (met o.m. de kwestie van de besnijdenis.). Wat Paulus gedaan heeft voor het christendom, naar de Europese volkeren toe, heeft Mohammed gedaan voor de Islam, naar het Arabische volk toe.
Paulus deed het echter, als ik me zo mag uitdrukken, tweedehands, in naam van Christus. Mohammed daarentegen eiste voor zichzelf de totale legitimiteit op. Hij was dé profeet bij uitstek, de laatste en voornaamste in een lange rij (waartoe ook Abraham en Jezus Christus behoorde). Deze eis van absolute macht over het leven en de ziel van zijn gelovigen heeft de Islam gespaard voor wat het christendom heeft meegemaakt, nl. meer dan twee eeuwen te worden beschouwd als een sekte naast zovele andere.
Bovendien is de islam qua godsdienst en qua politieke structuur totaal ‘oorspronkelijk’: vóór Mohammed was er in Arabië geen monotheïstische godsdienstbeleving aanwezig, evenmin als een politiek eengemaakt geheel. Dit nogmaals in tegenstelling tot het christendom, dat te maken had met de joodse religie en de Romeinse staatsstructuur.
Voor één keer een buitengewoon interessant artikel over onze eigen binnenlandse politiek: de kwestie van de taalfaciliteiten in de gemeenten rond Brussel. Op deze verkiezingsdag een doordenkertje, dat kan dienen voor de keuze bij de nationale verkiezingen volgend jaar.
Mohammed in Medina
Naarmate de aanhang van Mohammed groeide, verslechterde zijn relatie met de vooraanstaande families van de Qoeraysj-stam. Ze zagen hem als een bedreiging van hun levenswijze. De situatie werd op de duur zo moeilijk dat hij in 622 uit Mekka vertrok naar een oasenederzetting 300 km. naar het noorden, Yatrib, later bekend als Medina. De hijra of uittocht naar Medina zal later als term gebruikt worden voor het verlaten van een heidense of zondige gemeenschap voor een gemeenschap die in overstemming leeft met de morele lessen en voorschriften van de islam.
Vanaf de uittocht naar Medina zal Mohammed naast profeet ook politiek man worden; het stamverband van vroeger werd daar vervangen door een gemeenschap van gelovigen (de umma): de sociale organisatie van het Arabische volk wordt dus voor het eerst in de geschiedenis van Arabië vervangen door een godsdienstige. Die verwevenheid van het geestelijke en het tijdelijke verklaart o.m. het sukses van de Islam in de volgende eeuw.
Mede daardoor kwam Mohammed in konflikt met de joodse gemeenschap in Medina: eerst had hij gehoopt dat de joden vlug bij hem zouden aansluiten; toen dit niet het geval was, heeft hij de joden uitgewezen. De sabbat werd vervangen door de vrijdag; de christelijke klokken en joods hoorns door de oproep tot gebed vanop de minaret; de ramadan verving de vasten; de richting voor het gebed was niet meer Jeruzalem maar Mekka; en de pelgrimstocht naar Mekka (de Ka’ba) om daar de zwarte steen te gaan kussen werd toegestaan (ook al was het een pre-islamitisch heiligdom): dit laatste wijst op de bekommernis van Mohammed om irrationele elementen in ere te houden, inzover ze uitdrukking zijn van een eeuwenoude gewoonte, die massa’s volk naar Mekka bracht. De islam heeft diepe wortels in het karakter van het Arabische volk…
De oorlog in Libanon is voor ons al lang verleden tijd, maar niet voor de vele mensen, die in het Zuiden van Libanon tussen de ruines en de met clusterbommen bezaaide terreinen zitten. Misschien moeten we even in hun schoenen gaan staan en ons oordeel over de ‘terroristen’ van Hesbollah bijstellen.
Mohammed
De levensbeschrijving van Mohammed vertoont veel gelijkenis met die van andere profeten. Het wijst er op dat er veel traditionele elementen in aanwezig zijn, waarvan de historische waarheid niet meer te achterhalen is.
Geboren in Mekka, uit de stam der Qoeraysj, waarvan de leden handelaars waren die overeenkomsten hadden met de nomadische herdersstammen in de buurt en ook handelsrelaties onderhielden met Syrië en Zuidwest-Arabië. Zij hadden ook connecties met het heiligdom van de stad, de Ka’ba waar de beelden van de plaatselijke goden werden bewaard. Mohammed trouwde met Chadiedja, een weduwe en koopvrouw.
Op zijn veertigste gebeurde wat zijn verdere leven zou richting geven: een ontmoeting met het bovennatuurlijke, later bekend als de Nacht van de Macht of het Lot. Weinigen in het begin erkenden de aanspraak die Mohammed maakte op bovennatuurlijke macht; onder hen was zijn vrouw Chadiedja. Maar vanaf dat moment begon Mohammed aan degenen die hem wilden volgen een reeks boodschappen over te brengen, die hem, naar hij geloofde, door een engel Gods waren geopenbaard. Voor God gebruikte hij de naam ‘Allah’, een naam die al in Mekka in gebruik was voor één van de belangrijkste plaatselijke goden. Zij die hem volgden werden ‘moslims’ genoemd, de godsdienst ‘islam’.
De centrale boodschap van de islam, die iemand tot moslim maakt, is kort en klaar: