andrebogaert.be

Amerikanen en Russen, Fransen en Duitsers.

De rol van de Amerikanen valt bij die eenwording niet te onderschatten. In de jaren na de oorlog waren zij sterke voorstanders van (West-) Europese samenwerking. Het zijn zij die de Europeanen via de Marshall-hulp gedwongen hebben tot economische samenwerking. Evenzeer zijn het de Amerikanen geweest die de West-Europeanen onder druk hebben gezet om ook op militair vlak samen te werken. Bij dit alles speelde uiteraard de groeiende tegenstelling met de Russen een belangrijke rol. Van Paul-Henri Spaak, de Belgische founding father van Europa, is de uitspraak dat Stalin Europa heeft gemaakt. De schrik voor wat door de publieke opinie, al dan niet terecht, gezien werd als een Russische dreiging en het besef dat de Amerikanen enkel zouden helpen als de West-Europeanen zelf hun interne tegenstellingen overwonnen, vormden een belangrijke stimulans voor de eerste vormen van West-Europese samenwerking.

Maar er speelde meer dan enkel de groeiende oostwesttegenstelling. Over de NAVO, de door Amerika gedomineerde militaire alliantie die in dezelfde periode tot stand kwam, werd ooit gezegd dat ze opgericht was

Mijlpalen van de Europese eenwording.

We kunnen inderdaad het reilen en zeilen van de huidige Europese Unie niet verklaren, zonder enig inzicht in haar ontstaansgeschiedenis en evolutie. Dat is een zeer complex verhaal dat we hierna sterk vereenvoudigd en in grote stappen zullen weergeven. Een heel belangrijk element geven we hier alvast mee: Europa is het resultaat van een compromis, van verschillende visies op de wereldpolitiek en op de rol die Europa daarin moet spelen. Dat is nu zo, maar dat was ook zo in het allerprilste begin van het Europese eenwordingsproces: de jaren na het einde van de tweede wereldoorlog.

De beginjaren: eenwording en deling in de Koude Oorlog (1945-1956)

Inderdaad, het was opvallend hoe bij viering van de 50ste verjaardag van het Verdrag van Rome, vele in talrijke commentatoren en overzichten deze overeenkomst uit 1957 werd voorgesteld als hét beginpunt van de Europese integratie, de start van de Europese eenwording. Toch zijn juist de jaren voor 1957 van uitzonderlijk belang voor de gedaante die de Europese eenwording in latere jaren zal krijgen.
Een eenwording die, laten we dat niet vergeten, toen in eerste instantie een West-Europese eenwording was. De eerste stappen naar integratie gingen immers hand in hand met de deling van het grotere Europa in twee tegengestelde blokken. Eenwording en deling zijn met andere woorden twee aspecten van een zelfde proces waarbij we de discussie over de vraag of de groeiende samenwerking in West-Europa een gevolg was van het uiteenvallen in twee blokken, dan wel of die samenwerking juist de deling heeft gestimuleerd, nu even laten voor wat ze is.

In ieder geval kunnen we de eerste stappen van Europese integratie niet los zien van de bredere internationale context van die dagen, van het proces waarbij Europa in de jaren na de tweede wereldoorlog langzaam maar zeker in een Koude Oorlog tussen Amerikanen en Russen verzeild raakte.
Daarom zou het ook verkeerd zijn de eerste stappen van West-Europese eenwording te zien als louter het in praktijk brengen van de idealen van de Europese federalistische beweging die streefde naar een Verenigd Europa. Die beweging had zeker aanhang en invloed. De herinnering aan de verschrikkingen van de tweede wereldoorlog lag nog vers in het geheugen. Velen hadden ook de massaslachting van de eerste oorlog nog bewust meegemaakt. In die context kreeg een beweging die pleitte voor samenwerking, en verzoening tussen Frankrijk en Duitsland (de tegenstelling die aan de basis lag van die oorlogen) en het opgaan van de nationale tegenstellingen in een groter geheel, in verlichte kringen zeker enige aanhang. Dat de Europese instellingen er in de volgende vijftig jaar inderdaad in geslaagd zijn om het eng nationalisme te overbruggen en zo ontegensprekelijk bijgedragen hebben tot stabiliteit en vrede op het continent is iets dat we nu vaak onderschatten.
Dat neemt echter niet weg dat de Europese federalisten hun ideeën nooit zouden gerealiseerd hebben als zij niet in overeenstemming waren met de belangen van de belangrijkste grootmachten in die dagen.

Europa als een project?
We zouden nog op andere verschillen in het beleven van het verleden kunnen wijzen. Zo kijken Oost-Europeanen en West-Europeanen op een heel andere manier naar het recente verleden: naar de tweede wereldoorlog en zijn gevolgen, naar de holocaust, naar de rol van Rusland en Amerika in Europa. Juist omdat de ervaringen heel verschillend liggen in Oost en West
Wat er ook van zij, duidelijk is wel dat het moeilijk is om Europa strikt te definiëren. Het gaat hier over een geografisch vaag gebied, het westerse uiteinde van het Euro-Aziatisch continent dat een stuk gemeenschappelijke cultuur en verleden heeft maar ook grote diversiteit kent. Daarom zien velen Europa ook eerder als een project dan als een vaststaand gegeven. Europa als een nieuw model van samenleven voor de 21ste eeuw waarin men juist probeert een evenwicht te vinden tussen die verschillen in traditie en geheugen, die ook respecteert en toch tracht te streven naar eenheid.
Critici zullen zeggen: het klinkt mooi maar het staat wel mijlenver af van de dagelijkse praktijk van Europese bureaucraten die vanuit Brussel de gewone mensen met allerlei zinnige of minder zinnige regels om de oren slaan. Gelijk hebben ze. Tussen de idealen die door de voorstanders van Europese eenwording naar voor worden geschoven en de praktijk gaapt een diepe kloof. Die kloof kan enkel verklaard worden door de historische ontwikkeling van de Europese eenwording. Dat is het volgende deel van ons verhaal.

Europa als een gemeenschappelijke geschiedenis?

Wat men ook kan denken van Huntington

Europa, een gemeenschappelijke beschaving?
Als de aardrijkskunde ons geen oplossing biedt, dan kunnen we het misschien met cultuur en geschiedenis proberen. Wat we in Europa met elkaar delen is een gemeenschappelijke beschaving, zo wordt gezegd. Over de grote verscheidenheid van talen en volkeren heen bestaat er toch zoiets als een gemeenschappelijke erfenis: een cultuur die haar wortels heeft in de Grieks-Romeinse beschaving en het christendom en een aantal gemeenschappelijke waarden en gedragspatronen die hieruit zijn gegroeid. Die gemeenschappelijke beschaving uit zich trouwens in onze gemeenschappelijke artistieke erfenis: van de Venus van Milo en het Parthenon tot Mozart, Dvorak en Ionescu. Tot die gemeenschappelijke erfenis behoren ook de verworvenheden van het wetenschappelijk denken en de industriële productiewijze die zich over heel het continent, zij het niet overal tegelijkertijd, heeft verspreid.

Toch deelt zeker niet iedereen die visie van één gemeenschappelijke beschaving. Begin jaren negentig van de 20ste eeuw, in de nadagen van de Koude Oorlog, formuleerde de Amerikaanse politicoloog Samuel Huntington zijn theorie van de

Europa, het Westen, het Avondland.

De Bosporus brengt ons bij een andere deels geografische, deels culturele iinvalshoek om Europa te omschrijven. Sommigen beweren dat het woord Europa terug te voeren is tot het semitische ereb wat voor

Wat is Europa?

Wetenschappers worden verondersteld hun onderzoeksobject duidelijk af te bakenen: waarover heb ik het wel en waarover niet. Dat doen we best ook als we een historisch overzichtje maken. Maar wie het over Europa heeft, stoot hierbij onmiddellijk op een probleem. Wat is Europa immers? Het lijkt een idiote vraag maar dat is het allerminst. We kunnen hier verschillende antwoorden op geven vanuit verschillende perspectieven. En die antwoorden zijn allerminst irrelevant voor de huidige politieke discussie. Volgens de verdragen van de Europese Unie kunnen immers alle Europese landen lid worden. Dan stelt zich meteen de vraag: wat bedoelt men met een Europees land? Wat is Europa? Hier volgt een toer langsheen de verschillende antwoorden op deze vraag en hun politieke consequenties.

Waar eindigt Europa? Het geografische perspectief.
Op het eerste zicht lijkt het simpel: Europa is één van de vijf werelddelen. Maar is dat wel zo? Australië kan je gemakkelijk op een wereldkaart aanduiden en Amerika ook. Maar Europa? Moeten we niet eerder spreken van één groot Euro-Aziatisch continent? Op school hebben we geleerd dat de Oeral de oostelijke grens vormt van Europa, de Middellandse Zee de grens in het zuiden en de zeestraten van de Dardanellen en Bosporus, de grens in het zuidoosten.
Maar is de Oeral werkelijk een grens? De hoogste top is niet meer dan 1894 m, wat een heel stuk lager is dan de Pyreneeën of de Apennijnen. Grote delen van de Oeral zijn niet meer dan een heuvelachtig gebied. Houdt een Rus die de Oeral overtrekt en naar Siberië verhuist plots op een Europeaan te zijn?
En wat met de zeestraten? De Bosporus is op sommige plaatsen niet meer dan 700 meter breed en loopt dwars door Istanboel.Ter vergelijking: de afstand Dover-Calais bedraagt zo

De wijze waarop de EU vorige week haar vijftigste verjaardag vierde, was symptomatisch voor de crisis, waarin ze zich bevindt. Bijeenkomsten in Brussel en Berlijn van de beleidsmensen van alle betrokken landen, met een aantal vrij algemene verklaringen van de veredelde ambtenaren en dienstdoende ministers. En voor het gewone volk een groots opgezet feest, waar miljoenen mensen via de televisie naar gekeken zouden hebben en enkele tienduizenden zich zelfs voor verplaatst hebben. Met als bijna enige positieve boodschap: de euro. En als waarschuwing, voor zichzelf en voor ons, het onmiskenbare feit dat weinig mensen warm lopen voor de EU en haar rol in de wereld van vandaag. Vooral de afwijzing, eerst in Frankrijk en daarna nog uitgesprokener in Nederland, van de grondwet ligt nog steeds zwaar op de maag.
Daarom (en om nog vele andere redenen) begin ik vandaag met een reeks over de Europese eenmaking. Gastschrijver: Goedele De Keersmaeker, die voor een aantal socio-culturele organisaties zich in de thematiek heeft ingewerkt. Veel leesgenot! (A.B.)

De Europese eenwording: een korte geschiedenis

Deze week viert Europa de vijftigste verjaardag van het Verdrag van Rome dat als één van de grote beginpunten van de Europese eenwording wordt beschouwd. De viering heeft een beetje in mineur plaats want na de afwijzing van de Europese grondwet, is het duidelijk dat niet iedereen zo enthousiast is over het Europese project als vele voorstanders zich lange tijd hebben wijs gemaakt. Waarom dat zo is, is echter een andere zaak. Het is daarom een goed moment om eens terug te blikken op de moeizame geschiedenis van de Europese eenwording en alle valkuilen die hierbij in het verleden zijn opgedoken en ook in de toekomst nog wel van zich zullen laten horen. We zouden hierbij heel ver terug kunnen gaan maar we beperken ons tot de geschiedenis sinds de tweede wereldoorlog. Daarna zullen we ook kort de huidige werking van de Unie bespreken, de uitbreiding naar Oost-Europa en de grondwet.
Vooraf willen we het echter hebben over verschillende antwoorden op een misschien vreemde vraag, namelijk