andrebogaert.be

Vijftig jaar geleden – het lijkt wel een eeuwigheid – brak de crisis over Suez uit: Groot-Brittanië en Frankrijk begonnen samen met Israël een oorlog tegen het Egypte van Nasser. Deze laatste had het Suez-kanaal genationaliseerd. De VS met Eisenhower waren tegen een gewapend optreden, om allerlei redenen. De rollen zijn met de oorlog in Irak nu omgekeerd. Maar het lijkt er op dat de operatie in Irak even rampzalig zal eindigen als de Suez-crisis voor Groot-Brittanië en Frankrijk eindigde. De Engelse journalist Geoffrey Wheatcroft trekt de parallellen.

Vanaf 1939: De nationale staten

Door de tweede Wereldoorlog veranderde de machtsstructuur in de wereld. De nederlaag van Frankrijk, de financiële lasten van de oorlog, de opkomst van de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie als supermachten en een zekere verandering in de publieke opinie zouden in de volgende twee decennia tot het einde van de Britse en de Franse heerschappij in de Arabische landen leiden. De Suez-krisis van 1956 en de Algerijnse oorlog van 1954-1962 waren de laatste grote pogingen van deze twee mogendheden om hun positie te handhaven.
In 1945 wordt de Arabische liga opgericht. In 1947 wordt Pakistan gesticht op basis van gebieden met een aanzienlijke islamitische meerderheid.
In één gebied, Palestina, leidde de Britse terugtrekking tot een nederlaag voor de Arabieren toen de staat Israël in 1948 werd gesticht.
Elders werden de voormalige heersers vervangen door een regime van een of andere soort dat het complex van ideeën nastreefde dat zich rond het kernidee van het nationalisme had gegroepeerd: de exploitatie van de nationale hulpbronnen, onderwijs voor iedereen en de emancipatie van de vrouwen. Zij stonden voor de taak hun politiek uit te voeren in maatschappijen die zich in een proces van snelle verandering bevonden: de bevolking groeide snel; steden dijden uit, met name de hoofdsteden; en de nieuwe massamedia – film, radio, televisie en cassette – maakte een ander type mobilisatie van de publieke opinie mogelijk. Dat was bv. het geval in Iran waar Mohammed Mossadeq en zijn partij van het Nationale Front de Iraanse olie-maatschappij nationaliseren.

De dominantie van het Westen (honderdvijftig jaar)

1800-1939: het tijdperk van de Europese rijken

De negentiende eeuw is het tijdperk waarin Europa de wereld beheerste. Algerije was het eerste Arabisch sprekend land, dat voor het Ottomaanse Rijk verloren ging: het werd door Frankrijk in 1830-47 veroverd.
Van 1854-56 vond de Krimoorlog plaats, gevolg van de rivaliteit tussen de Europese mogendheden Rusland, Groot-Brittanië en Frankrijk in verband met de bescherming van de christelijke minderheden in het Ottomaanse Rijk. Met deze oorlog is de naam van Florence Nightingale verbonden, alsmede de anecdote van de Charge van de Lichte Brigade, een voorbeeld van nutteloze moed en opoffering.
In 1861 eisten de Fransen, na de slachting van christenen door Drusische rebellen in Libanon, dat het gebied een autonome provincie werd onder Frans bestuur.
In de decennia daarna vielen ook India (1858), Egypte (1881-82), Tunesië (1881), Soedan (1889), Marokko (1907) en Libië (1911) in Europese handen. In Iran wedijveren Rusland en Groot-Brittanië om invloed en, wanneer in 1901 daar olie wordt gevonden, om de concessie voor de exploitatie ervan.
Het Ottomaanse rijk raakte in die tijd ook de meeste Europese provincies kwijt en werd weer een Turks-Arabische staat.
In 1917 verleenden de Britten in de Balfour Declaration formeel steun aan het opzetten van een thuisland voor de joden in Palestina.
De eerste wereldoorlog eindigde met de definitieve verdwijning van het Ottomaanse Rijk. Uit de ruïnes van dat rijk ontstond een nieuwe onafhankelijke staat, Turkije, maar de Arabische provincies werden onder Brits en Frans bestuur gesteld: het verdrag van Sykes-Picot van 1920.
In 1921 kwam in Iran door een staatsgreep de Pahlevi-dynastie met Reza Khan aan de macht en werd een beleid van modernisering en secularisatie van Iran ingezet.
In 1922 krijgt Egypte formeel de onafhankelijkheid, alhoewel de Britten de defensie en de buitenlandse politiek blijven controleren. In 1932 wordt het koninkrijk Saoedi-Arabië gegrondvest.

Daniel C. Dennett, de ook bij ons bekende auteur van het boek over Darwins gevaarlijke idee, wil de betovering doorbreken en heeft een boek geschreven over de godsdienst als een natuurlijk fenomeen. Een evolutionaire kijk op het fenomeen godsdienst. De auteur van de bespreking vindt het een interessant en leerrijk boek, maar twijfelt er aan dat diegenen, voor wie Dennett het heeft bedoeld, het ook zullen lezen, nl. zijn fatsoenlijke, beschaafde, moreel hoogstaande christelijke buren… Misschien moet jij het wel lezen, al behoor je wellicht niet tot die kategorie.

Een kijk van professor Juan Cole op de wereld vijf jaar na de aanslagen: blijkbaar is die niet zoveel veranderd als we vijf jaar geleden dachten dat zou gebeuren, toen we die fameuze dag voor het TV-toestel zaten…

De Ottomanen of Osmanen in Istanboel (vierhonderdvijftig jaar)

16e-18e eeuw na Chr.

De Turkse nomadische stam der Seldsjoeken uit Centraal Azië had zich, zoals reeds gezegd, in de tiende eeuw bekeerd tot de Islam. Op hun trektocht naar het Westen versloegen ze in 1071 bij Mantzikert (in het Oosten van Anatolië) de Byzantijnen en vestigden zich in Anatolië. In de veertiende eeuw wordt hun dynastie vervangen door die van de Osmanen (of Ottomanen), die vanuit Bursa het in verval geraakte Byzantijnse rijk domineerden. Na in de eerste helft van de vijftiende eeuw aanvankelijk door de Mongolen van Timoer Lenk (of Tamerlan) te zijn overwonnen, herstelden ze zich vrij vlug van de slag. In 1453 veroverden ze Constantinopel, dat voortaan als Istanboel bekend staat.

In de zestiende eeuw veroveren de Safawiden, een Perzische dynastie, Iran en vestigen daar het Safawidische rijk, met als godsdienst het sji

13e en 14e eeuw na Chr.

In het oostelijk gebied komen de invallen van een niet-islamitische mongoolse dynastie, die in 1258 een einde maakt aan het Abbasidisch kalifaat van Bagdad. De Mongolen worden in Syrië in hun opmars gestuit door een Egyptisch leger van soldaten-slaven (mamloeks), die door de Ayyoebiden naar het land waren gehaald. De expansie in Anatolië, door de Seldjoeken begonnen, wordt voortgezet door andere dynastieën, o.a. die der Osmanen. Expansie verder richting Noord-India.

In Egypte zetten de aanvoerders van het leger van de mamloeks de Ayyoebiden af en heersen twee eeuwen lang over het land (1250-1517). Expansie richting Afrika, via de handelsroutes naar de Sahel.

In het westen maakt het rijk der Almohaden plaats voor een groot aantal rijken, waaronder dat van de Hafsiden, die vanuit Tunis regeren.

15e en 16e eeuw na Chr.

In het verre oosten had Timoer een nieuwe dynastie aan de macht gebracht in Iran en Transoxanië. In het begin van de zestiende eeuw werd ze vervangen door die der Safaviden (1501-1732). In Noord-India sticht de Mogol een nieuwe dynastie, afstammend van de heersende familie van de Mongolen en van Timoer, met Delhi als hoofdstad (1526-1858).

Groeiende macht van de Ottomanen in Anatolië (het huidige Turkije): in 1453 wordt Constantinopel, nu Istanbul, hoofdstad van het Ottomaanse rijk. Door de mamelukken te verslaan nemen de Ottomanen in het begin van de zestiende eeuw bovendien Syrië, Egypte en West-Arabië op in hun rijk. Tot in de Maghreb nemen ze de verdediging op van de kusten tegen Spanje. Hun rijk zou tot in 1922 blijven bestaan

In het Westen confrontatie van de moslimstaten met een nieuwe dreiging, die van de Westeuropese landen. Voltooiing van de herovering van Spanje door de christenen: 1492, vernietiging van het koninkrijk Granada, het laatste bolwerk van de moslims in Europa.

We kijken er niet meer van op: alle dagen tientallen doden in Irak. Het Irak, dat geen massavernietigingswapens had, het Irak dat – zo bevestigde gisteren een rapport van de Amerikaanse senaat – geen banden had met Al-Quaeda. Het Irak, dat op de rand van de burgeroorlog staat (je kan je afvragen wanneer je er dan volop in zit). Professor Juan Cole, voorzitter van het Global Americana Institute, kent Irak beter dan wie ook. Daarom is het al de moeite waarde zijn bijdragen over het Midden-Oosten te lezen. Zo het artikel waarin hij het heeft over het geweld tussen sji’ieten onderling, geweld dat onlangs in volle hevigheid is uitgebroken in Diwaniyah, Kerbala en Basra en met moeite kon worden bedwongen.

Overgangstijd (van de elfde tot de zestiende eeuw)

Tegen het einde van de tiende eeuw waren er drie vorsten, die aanspraak maakten op de kaliefstitel: die van Bagdad, Cairo en Córdoba. Daarnaast waren er andere heersers, die in feite over onafhankelijke staten heersten.

De islamitische wereld omvatte toen ruwweg drie gebieden, elk met zijn eigen machtscentra:
1. Iran en Zuid-Irak, met Bagdad als centrum
2. Egypte, Syrië en West-Arabië, met Cairo als machtscentrum
3. de Maghreb en de islamitische delen van Spanje (Andaloes), met Cordoba als centrum

In die drie gebieden ontwikkelde de politieke geschiedenis zich in drie fazen:

11e en 12e eeuw na Chr.

In het oostelijk gebied komt de feitelijke macht in handen van de Turkse dynastie der Seldsjoeken (vanaf 1055). De Turkse stammen waren tijdens hun opmars naar het Westen bekeerd tot de soennitische islam. Ze maken echter geen aanspraak op het kalifaat. De meest gangbare titel is ‘sultan‘= drager van macht.

In Egypte heersen de Fatimiden tot 1174; daarna komt Salaah al-Dien (Saladin) aan de macht (dynastie der Ayyoebiden). Saladin was een legeraanvoerder van Koerdische origine, en soenniet. Hij wist de Egyptische en Syrische moslims te verenigen in de strijd tegen de Europese kruisvaarders en de staten, die deze

Tijdens het kalifaat van de Abbasiden komen hier en daar lokale dynastieën tot stand, die het gezag van de Abbasidische kalief erkenden. In het midden van de tiende eeuw was de daadwerkelijke macht in de centrale gebieden van het rijk in de handen van dergelijke dynastieën. Dit betekende het einde van de staatkundige eenheid. Die lokale dynastieën voelden zich meestal aangetrokken tot het sji

In het Midden-Oosten kan Iran bij veel Europeanen rekenen op een zekere steun in zijn weigering om toe te geven aan de druk van de VS en Israël om zijn nucleair onderzoek te staken. De wijze waarop Israël te keer ging in Libanon, en de VS nog altijd in Irak getuigen van een totaal gebrek aan inzicht in de geschiedenis en psychologie van de Arabische volkeren en van Iran. Niet helemaal zonder reden menen sommigen dat daar een derde wereldoorlog wordt voorbereid.
Toch lijkt een andere aanpak van de vele spanningen en tegenstellingen, die in de loop van de recente geschiedenis gegroeid zijn tussen het ‘Westen’ en het Midden-Oosten, niet zo simpel. Hoe reageer je op allerlei vormen van ‘moslimterrorisme’, nu vijf jaar geleden met een dreun op de internationale politieke agenda gezet? Wat doe je met het moslimfundamentalisme, dat blijkbaar in heel de wereld, ook binnen Europa, de kop opsteekt? En hoe ga je om met een staat, die mensen als de Iraanse filosoof Ramin Jahanbegloo, op zo’n achterbakse, achterlijke manier behandelt? Welk alternatief is er, op korte of middellange termijn, voor een militaire, gewelddadige aanpak van dergelijke regimes?

De Abbasiden: de kaliefen in Bagdad (Irak) (zo